PGS Cao Cự Giác chia sẻ cách thức để phát triển năng lực tự học của học sinh

LTS: Thông tư số 29/2024/TT-BGDĐT ngày 30/12/2024 quy định về dạy thêm, học thêm có hiệu lực từ ngày 14/02/2025.

Khi học sinh không học thêm, năng lực tự học của học sinh trở thành đề tài được quan tâm, trong đó có không ít thầy cô, cha mẹ, phụ huynh và học sinh bày tỏ sự lo lắng.

Trên lớp học, bên cạnh dạy kiến thức, thầy cô sẽ hướng dẫn học sinh tự học như thế nào? Các em học sinh phải làm gì để phát triển năng lực tự học cho bản thân? Sử dụng sách giáo khoa như thế nào để tự học hiệu quả?

Phó Giáo sư, Tiến sĩ, Nhà giáo ưu tú Cao Cự Giác, Giảng viên cao cấp Trường Đại học Vinh, Phó Chủ tịch Hội Giảng dạy Hóa học Việt Nam, Chủ tịch Hội Hóa học Nghệ An, Tổng Chủ biên kiêm Chủ biên sách giáo khoa Khoa học tự nhiên và sách giáo khoa Hóa học của Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam đã có một vài chia sẻ về vấn đề này.

Tòa soạn trân trọng gửi đến độc giả bài viết.

Tại sao phải tự học?

Chúng ta được sinh ra và lớn lên biết bao nhiêu điều phải học hỏi để hiểu biết và khám phá thế giới xung quanh - một kho tàng kiến thức sống động.

Con người ngay từ nhỏ đã phải làm quen, phải tự học để chiếm lĩnh nó, có như vậy thì mỗi chúng ta mới hòa nhịp với cuộc sống và thích ứng nhanh với xã hội phát triển.

Trong kỉ nguyên số hóa, tri thức nhân loại đang bùng nổ với tốc độ chưa từng có thì phương pháp tự học lại càng trở nên cần thiết hơn bao giờ hết nhằm thỏa mãn nhu cầu hiểu biết của người học trong lúc quỹ thời gian học tập ngày càng eo hẹp do ảnh hưởng cuộc sống hiện đại.

Internet đã biến thế giới thành một thư viện số vô tận, nơi chỉ cần một click chuột, bạn có thể tiếp cận cả kho tàng kiến thức khổng lồ.

Công nghệ số hóa đã giải phóng tri thức khỏi những trang sách truyền thống, biến chúng thành những dòng dữ liệu sống động, dễ dàng lưu trữ và chia sẻ.

Khoa học và công nghệ không ngừng tiến bước, những khám phá mới về khoa học liên tục được công bố, mở ra những chân trời tri thức mới mẻ.

Mạng xã hội đã trở thành một sân chơi trí tuệ, nơi mọi người tự do trao đổi, chia sẻ và học hỏi lẫn nhau. Thế giới thật sự đã trở nên phẳng, cơ hội học tập chia đều cho mọi người.

Tuy nhiên, giữa biển thông tin mênh mông, điều quan trọng là chúng ta cần trang bị cho mình chiếc la bàn tư duy, để có thể chọn lọc, đánh giá, định hướng và sử dụng thông tin một cách hiệu quả, biến tri thức thành sức mạnh, kiến tạo tương lai. Do đó quá trình dạy học cần phải hướng đến dạy cách tự học.

Nếu giáo dục chỉ tập trung trang bị kiến thức thì người học nhanh chóng lạc hậu và việc học tập sẽ trở nên quá tải, do đó phải tập trung hướng dẫn học sinh cách tự học ngay trong nhà trường. Biết cách tự học là đồng nghĩa với mọi thứ đều biết.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ, Nhà giáo ưu tú Cao Cự Giác

Tự học mang lại lợi ích gì?

Dạy học sinh phương pháp tự học là một nhiệm vụ thiết yếu, mang lại muôn vàn lợi ích cho sự phát triển toàn diện của các em.

Tự học giúp học sinh rèn luyện tính tự chủ và độc lập, không còn phụ thuộc hoàn toàn vào sự hướng dẫn của giáo viên, từ đó nâng cao sự tự tin và khả năng tự quyết định.

Phương pháp này còn thúc đẩy hiệu quả học tập, giúp các em hiểu sâu sắc kiến thức, ghi nhớ lâu hơn và biết cách vận dụng linh hoạt trong các tình huống khác nhau.

Đồng thời, tự học khuyến khích học sinh phát triển tư duy phản biện, kĩ năng giải quyết vấn đề và khả năng sáng tạo, những yếu tố then chốt để thành công trong xã hội hiện đại.

Trong bối cảnh kiến thức liên tục được cập nhật, kĩ năng tự học trở thành công cụ quan trọng giúp học sinh học tập suốt đời, thích ứng với những thay đổi và đạt được thành công trong cuộc sống.

Hơn nữa, quá trình tự học giúp các em khám phá tiềm năng bản thân, nhận ra điểm mạnh, điểm yếu và theo đuổi đam mê của mình.

Tóm lại, việc trang bị phương pháp tự học cho học sinh là một sự đầu tư đáng giá, giúp các em trở thành những người học tập chủ động, độc lập và thành công trong tương lai.

Thầy cô phải làm gì để phát triển năng lực tự học cho học sinh?

Thầy cô đóng vai trò then chốt trong việc hướng dẫn học sinh phương pháp tự học. Đầu tiên, họ xây dựng nền tảng vững chắc bằng cách dạy cách lập kế hoạch học tập, tìm kiếm và xử lý thông tin, rèn luyện tư duy phản biện.

Tiếp theo, thầy cô tạo môi trường học tập tích cực, khuyến khích sự tò mò, tạo không gian thoải mái, đưa ra phản hồi xây dựng.

Cuối cùng, thầy cô làm gương cho học sinh bằng cách thể hiện tinh thần học tập suốt đời và sử dụng công nghệ hiệu quả.

Sự kết hợp các phương pháp này giúp học sinh phát triển năng lực tự học, trở thành người học chủ động và thành công trong tương lai.

Chúng ta đừng nghĩ, học sinh biết cách tự học thì thầy cô sẽ nhàn rỗi, thậm chí không còn việc để làm.

Hoàn toàn không phải như vậy, khi học sinh tự học thì thầy cô phải là những chuyên gia của tự học, để khi học sinh gặp chướng ngại trong nhận thức, không vượt qua được bằng tự học thì người trợ giúp các em đầu tiên chính là thầy cô.

Thật không sai, khi nói “giáo viên học mười dạy một” là phòng khi “học sinh học một biết mười”.

Để giúp học sinh phát triển kĩ năng tự học hiệu quả, thầy cô cần chú trọng ba yếu tố chính. Thứ nhất, xây dựng nền tảng vững chắc bằng cách hướng dẫn các em lập kế hoạch học tập khoa học, biết cách quản lí thời gian. Ví dụ như lập thời gian biểu ôn thi giữa kì, ôn thi cuối kì, ôn thi tốt nghiệp cho học sinh.

Trên lớp, thay vì chỉ truyền tải nội dung, thầy cô cần tập trung tổ chức các hoạt động dạy học theo hướng dẫn của sách giáo khoa để lôi cuốn các em khám phá, phân tích các dữ liệu, thông tin khoa học và tích cực tham gia các hoạt động luyện tập, vận dụng, trải nghiệm thực tế.

Ngoài sách giáo khoa, thầy cô có thể hướng dẫn các em cách tìm kiếm và xử lý thông tin đáng tin cậy trên các nguồn học liệu số như internet, tra cứu sự kiện, dữ liệu trên các website uy tín để tập viết báo cáo khoa học và thuyết trình trên lớp nhằm tập bảo vệ quan điểm, rèn luyện tư duy phản biện, phát triển năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo, giao tiếp và hợp tác.

Nếu có điều kiện, hướng dẫn học sinh thực hành bài học qua giáo dục STEM dựa trên các công nghệ số như trí tuệ nhận tạo (AI), thực tế ảo tăng cường (AR) và Internet vạn vật (IoT).

Thứ hai, tạo môi trường học tập tích cực bằng cách khuyến khích sự tò mò qua các thí nghiệm khoa học, tạo không gian học tập thoải mái để học sinh tự do bày tỏ ý kiến, và đưa ra phản hồi xây dựng, ví dụ như nhận xét chi tiết bài luận của học sinh.

Thứ ba, làm gương cho học sinh bằng cách thể hiện tinh thần học tập suốt đời, chia sẻ kiến thức mới và sử dụng hiệu quả công nghệ trong dạy học. Để hướng dẫn học sinh tự học hiệu quả, mỗi thầy cô phải là một chuyên gia tự học để các em noi theo.

Bằng sự kết hợp hài hòa các phương pháp này, thầy cô sẽ giúp học sinh trở thành những người học tập chủ động, độc lập và thành công trong cuộc sống.

Học sinh sử dụng sách giáo khoa để tự học như thế nào?

Hãy tưởng tượng học sinh là một nhà thám hiểm, và cuốn sách giáo khoa là bản đồ kho báu. Để tìm ra kho báu tri thức, các em cần lập một kế hoạch khám phá thật chi tiết.

Sách giáo khoa Khoa học tự nhiên và sách giáo khoa Hóa học (Bộ sách Chân trời sáng tạo – Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam)

Bước 1: Xác định mục tiêu - Điểm đến của cuộc phiêu lưu

Trước hết, hãy xem xét mục tiêu dài hạn, giống như việc xác định hòn đảo mà bạn muốn tìm đến. Sau đó, chia nhỏ mục tiêu thành những chặng đường ngắn hạn, như việc lên kế hoạch từng ngày khám phá.

Sách giáo khoa chính là kim chỉ nam, giúp bạn biết được những vùng đất tri thức nào cần chinh phục. Hãy đọc kĩ mục lục, phần giới thiệu chương hay chủ đề và mục tiêu bài học để xác định rõ những gì bạn cần đạt được.

Để có phương pháp học tập hiệu quả ngay từ đầu, các em cần dành thời gian nghiên cứu kĩ bài Mở đầu của sách giáo khoa, thường những bài này sẽ được các tác giả sách giáo khoa tổ chức định hướng cho học sinh có phương pháp học tập và nghiên cứu môn học ngay từ khi bắt đầu làm quen qua những tình huống được minh họa bằng kênh hình trực quan.

Ví dụ, mở đầu sách giáo khoa Khoa học tự nhiên 6, các tác giả đã thiết kế một chuỗi bài học, bao gồm: giới thiệu về khoa học tự nhiên, vai trò của khoa học tự nhiên trong cuộc sống, các đối tượng và lĩnh vực nghiên cứu khoa học tự nhiên, những quy định an toàn trong phòng thực hành.

Các lớp tiếp theo, trong bài Mở đầu sẽ hướng dẫn các em phương pháp và kĩ năng học tập môn Khoa học tự nhiên, sử dụng hóa chất và các thiết bị thí nghiệm an toàn, kĩ năng viết báo cáo và thuyết trình một vấn đề khoa học.

Tương tự, khi bắt đầu làm quen với môn Hóa học ở lớp 10, sách giáo khoa đã thiết kế bài Nhập môn Hóa học, tập trung hướng dẫn các em xác định đối tượng nghiên cứu của hóa học, vai trò của hóa học trong đời sống và sản xuất, phương pháp học tập và nghiên cứu hóa học qua những trải nghiệm thú vị.

Cùng với sự hướng dẫn của thầy cô trên lớp, kết hợp thông tin và dữ liệu trong sách giáo khoa các em dễ dàng xác định được mục tiêu và điểm đến của cuộc phiêu lưu.

Bước 2: Lập kế hoạch chi tiết - Vẽ bản đồ kho báu

Bây giờ, hãy vẽ bản đồ hành trình của bạn. Lập thời gian biểu hàng tuần, phân bổ thời gian cho từng môn học, như việc chuẩn bị lương thực và dụng cụ cho chuyến đi. Chia nhỏ nội dung bài học trong sách giáo khoa thành những phần nhỏ hơn, dễ dàng khám phá.

Hãy chọn những phương pháp học tập phù hợp, như việc lựa chọn phương tiện di chuyển và chiến thuật khám phá. Đừng quên, sách giáo khoa là tài liệu chính, giống như bản đồ gốc của cuộc phiêu lưu.

Trong hành trình tự học, những lúc không vượt qua chướng ngại nhận thức, đừng ngại trao đổi với thầy cô và các bạn trong lớp.

Bước 3: Thực hiện và điều chỉnh - Vượt qua thử thách

Đã đến lúc bắt đầu cuộc hành trình. Hãy kiên trì thực hiện theo kế hoạch, giống như việc tuân thủ bản đồ và thời gian biểu. Theo dõi tiến độ học tập, ghi chép lại những khó khăn, như việc ghi nhật ký hành trình. Và đừng ngần ngại điều chỉnh kế hoạch khi cần thiết, giống như việc thay đổi lộ trình khi gặp chướng ngại vật.

Ví dụ, khi học môn Toán,thay vì lo lắng về chương "Đa thức", hãy biến nó thành một cuộc chinh phục. Lập kế hoạch mỗi ngày khám phá 1-2 bài tập trong sách giáo khoa và các sách bài tập bổ trợ, làm bài tập như giải mã mật thư và tìm thêm thử thách trên internet. Hay khi đọc Bài thơ "Ánh trăng" không đơn thuần chỉ là văn bản, mà là một câu chuyện đầy cảm xúc.

Hãy đọc kĩ, tìm hiểu về tác giả như tìm hiểu về người kể chuyện và khám phá những bài phân tích như lắng nghe những người đã từng trải nghiệm.

Bằng cách biến việc học thành một cuộc phiêu lưu thú vị, các em sẽ không chỉ nắm vững kiến thức mà còn phát triển kĩ năng tự học, lâu dần kĩ năng tự học sẽ trở thành năng lực tự học và các em sẽ trở thành một nhà thám hiểm tri thức tài ba.

PGS.TS.NGƯT Cao Cự Giác