'Nốt trầm'… cam Sành: Kỳ 2 - Thách thức bủa vây ngành chế biến cam

Cam Sành được ví như “tài nguyên vàng” của Hà Giang bởi giá trị kinh tế cao và tiềm năng phát triển vượt bậc. Những cơ sở chế biến cam ra đời là minh chứng rõ nét cho nỗ lực nâng tầm sản phẩm, khắc phục hạn chế của việc tiêu thụ quả tươi. Thế nhưng, ngành chế biến cam Sành đang đối mặt với nhiều thách thức, đòi hỏi những chiến lược đột phá và sự đầu tư bài bản để phát triển bền vững.

Từ kỳ vọng…

Tỉnh ta là một trong những địa phương có vùng sản xuất cam lớn nhất các tỉnh Trung du, miền núi phía Bắc. Qua công tác xúc tiến, quảng bá của các cấp, ngành đã đưa sản phẩm cam Sành Hà Giang vào tiêu thụ tại Siêu thị WinMart, Big C (Hà Nội), điểm bán hàng ổn định tại chợ đầu mối khu vực các tỉnh phía Bắc và mở rộng thị trường vào phía Nam. Tuy nhiên, sản phẩm cam mới dừng ở việc tiêu thụ quả tươi. Trong khi đó, cam Sành vào vụ chín với số lượng lớn, thời gian bảo quản tự nhiên có hạn, khó có thể tiêu thụ tức thì trong thời gian ngắn. Đơn cử như năm 2019, sản lượng cam Sành đạt trên 60,7 nghìn tấn, cao gấp 3,4 lần so với sản lượng năm 2016.

Cam Sành Hà Giang được dán tem truy xuất nguồn gốc và chủ yếu tiêu thụ dưới dạng quả tươi.

Nhằm khắc phục hạn chế của việc tiêu thụ quả tươi, lần lượt các nhà máy chế biến, bảo quản cam ra đời được kỳ vọng tạo nên bước tiến vượt bậc trong sản xuất, chế biến cam ngay tại vùng cam hàng hóa. Thời điểm năm 2019, toàn tỉnh có 4 cơ sở chế biến, bảo quản cam. Trong đó, huyện Vị Xuyên là vùng sản xuất cam có Nhà máy chế biến nước hoa quả, thuộc Công ty Cổ phần Tập đoàn Dược Bảo Châu, tổ 12, thị trấn Vị Xuyên có quy mô sản xuất công nghiệp với công suất lên đến 190.000 lít/năm. Khi đi vào hoạt động, doanh nghiệp thu mua từ 8 – 10 nghìn tấn cam/năm để chế biến sản phẩm nước ép cam và một số sản phẩm bảo vệ sức khỏe, hóa mỹ phẩm từ cam Sành như: Nước giặt, nước rửa tay, rửa chén...

Còn tại huyện Bắc Quang có 2 cơ sở chế biến cam quy mô tiểu thủ công nghiệp gồm: Công ty Cổ phần Cam Ta, thôn Khuổi Niếng, xã Đông Thành với công suất 2 tấn cam/ngày và cơ sở chế biến tinh dầu cam công suất 5 tấn cam/ngày, thuộc sở hữu của Hợp tác xã (HTX) Phú Vinh, thị trấn Việt Quang. Năm 2019, Công ty Cổ phần Cam Ta ra đời trở thành niềm tự hào của người dân xã Đông Thành khi địa phương có doanh nghiệp đầu tiên thu mua, chế biến cam Sành. Qua đó, không chỉ giải quyết bài toán tiêu thụ, nâng tầm giá trị cam Sành mà còn tạo việc làm thường xuyên cho nhiều lao động địa phương với thu nhập bình quân 6 triệu đồng/người/tháng. Đặc biệt, Công ty đã phối hợp với nhóm chuyên gia của Hà Lan để nhận chuyển giao công nghệ chế biến các sản phẩm từ cam Sành Hà Giang theo tiêu chuẩn châu Âu, hướng tới mục tiêu xuất khẩu. Ngoài các sản phẩm Mật cam, Mứt vỏ cam sấy dẻo, Rượu cam thì Công ty có 3 sản phẩm được gắn sao OCOP gồm: Tinh dầu cam (3 sao), Mứt cam, Siro cam (4 sao).

Giám đốc Công ty Cổ phần Cam Ta Nguyễn Việt Cường chia sẻ: “Trung bình 1 năm, Công ty cung cấp ra thị trường hơn 4.000 sản phẩm cam chế biến, mang lại nguồn doanh thu trên 1,4 tỷ đồng. Ngoài bán hàng trên các sàn thương mại điện tử, chúng tôi đang là đối tác chính trong việc cung cấp từ 3 – 6 tấn Mật cam/năm cho 3 cơ sở chế biến sữa gồm: Amifarm Mộc Châu (tỉnh Sơn La), Sữa Mục Đồng (tỉnh Hòa Bình), Sữa chua Kefir (thành phố Hà Nội). Qua đó, góp phần mở rộng thị trường, đưa sản phẩm Mật cam chất lượng cao đến tay người tiêu dùng”.

Riêng tại huyện Quang Bình, sự ra đời của HTX Nông nghiệp Xanh, thôn Trung, xã Bằng Lang trở thành địa chỉ thu mua, bảo quản cam phục vụ tiêu thụ, chế biến với công suất 20 tấn/ngày. Trung bình mỗi năm, HTX thu mua hơn 100 tấn cam nguyên liệu bảo quản trong kho lạnh. Việc áp dụng tiến bộ khoa học kỹ thuật giúp HTX giảm tối đa rủi ro trong quá trình lưu trữ sản phẩm cam Sành tươi, hướng tới sản xuất nông nghiệp chuyên nghiệp và bền vững.

… Đến “nút thắt” cần tháo gỡ

Hiện nay, Công ty Cổ phần Cam Ta có 6 sản phẩm cam chế biến, góp phần nâng tầm thương hiệu cam Sành Hà Giang.

Thực tế cho thấy, chế biến cam là lĩnh vực đặc thù, đòi hỏi yêu cầu nghiêm ngặt về an toàn thực phẩm, công nghệ, bí quyết riêng của doanh nghiệp. Do đó, rất ít doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực chế biến cam khiến việc kêu gọi đầu tư các nhà máy mới gặp khó khăn. Thêm vào đó, doanh nghiệp thiếu vốn trong khi chi phí đầu tư dây chuyền sản xuất không hề nhỏ. Giám đốc Công ty Cổ phần Cam Ta Nguyễn Việt Cường cho biết, Công ty đã đầu tư dây chuyền chế biến cam như: Máy rửa cam, ép cam, máy cô đặc chân không nước cam, tủ sấy lạnh, nồi chưng cất tinh dầu… với tổng mức đầu tư lên tới hơn 3 tỷ đồng. Nếu đầu tư bài bản về dây chuyền sản xuất (quy mô tiểu thủ công nghiệp) cần nguồn vốn lên đến hơn 20 tỷ đồng. Nhưng hiện nay, Công ty mới đầu tư được một phần nhỏ trong số đó.

Theo đánh giá của cơ quan chuyên môn, cam Sành có vỏ dày, nhiều hạt, hàm lượng cốt cam thấp, lượng tinh dầu cao hơn so với các loại cam khác, gây khó khăn trong công nghệ chế biến, bảo quản, thu hái cam. Mặt khác, nguồn nguyên liệu đầu vào (quả cam Sành) phục vụ chế biến ở nhiều vùng chưa đạt chất lượng đồng đều, quả bị hỏng, thối (do quá trình thu hái, vận chuyển)... trong khi đó, tiêu chuẩn cam nguyên liệu phục vụ chế biến tương đối khắt khe về độ chín, kích thước, hàm lượng cốt và quả cam phải nguyên vẹn, không trầy xước, đảm bảo an toàn vệ sinh thực phẩm.

Cùng với khó khăn trên, cam chỉ có mùa vụ (khoảng 3 - 4 tháng/năm) nhưng hoạt động sản xuất của doanh nghiệp diễn ra quanh năm. Do vậy, các cơ sở phải thu mua 1 lượng cam khá lớn vào mùa vụ để sản xuất, lưu trữ cốt cam, dẫn đến tồn đọng một lượng vốn lớn lưu động vào việc lưu trữ cốt cam. Hơn nữa, giá bán cam nguyên liệu không ổn định qua từng năm, dẫn đến khó khăn cho cơ sở chế biến trong chiến lược kinh doanh, kế hoạch sản xuất hàng năm. Không những vậy, cam phục vụ chế biến có giá thu mua thấp hơn so với cam bán tại các cửa hàng, siêu thị, chợ truyền thống khiến người trồng cam sẵn sàng phá vỡ hợp đồng bao tiêu sản phẩm của doanh nghiệp. Trong khi đó, Nhà nước chưa tạo được hành lang pháp lý phù hợp cho việc giải quyết tranh chấp trong liên kết giữa người trồng cam và cơ sở chế biến. Do vậy, chưa tạo được sự gắn kết chặt chẽ giữa vùng nguyên liệu và cơ sở chế biến để khai thác tối đa công suất, hiệu quả của các nhà máy chế biến cam.

Sản phẩm cam Sành Hà Giang chủ yếu được người sản xuất bán quả tươi, thị trường tiêu thụ nội địa (bình quân khoảng 45 – 50 nghìn tấn quả tươi/năm). Trong khi đó, người tiêu dùng đang có thói quen sử dụng cam tươi khiến việc mở rộng thị trường tiêu thụ sản phẩm cam chế biến gặp khó khăn. Sản lượng cam Sành phục vụ chế biến chỉ chiếm khoảng 0,3 - 0,5% tổng sản lượng. Đơn cử như Công ty Cổ phần Tập đoàn Dược Bảo Châu mới chỉ sản xuất 1/3 sản phẩm là nước cam, còn lại sản xuất các loại nước khác như: Nước tăng lực, táo mèo, trà xanh... do chưa mở rộng được thị trường tiêu thụ. Vì vậy, sản lượng tiêu thụ nguyên liệu cam chưa đạt như kỳ vọng ban đầu là hơn 10.000 tấn cam/năm.

Mặc dù ngành chế biến cam Sành đã chứng minh kết quả khả quan ở giai đoạn đầu nhưng những năm gần đây, HTX Phú Vinh, HTX Nông nghiệp Xanh và Công ty Cổ phần Tập đoàn Dược Bảo Châu - những đơn vị từng được kỳ vọng là trụ cột thúc đẩy chuỗi giá trị cam Sành đều dừng hoạt động, do vướng mắc về pháp lý và các khó khăn nội tại. Hiện chỉ còn duy nhất Công ty Cổ phần Cam Ta tiếp tục hoạt động, “gánh vác” sứ mệnh phát triển thương hiệu cam chế biến.

Thực tế cho thấy, sự ra đời của các cơ sở chế biến, bảo quản cam đã đánh dấu bước tiến quan trọng, đưa cam Sành Hà Giang từ sản xuất quả tươi sang chế biến sâu, tạo nên chuỗi giá trị sản phẩm trong sản xuất cam hàng hóa, làm gia tăng giá trị sản xuất. Điều này góp phần khắc phục điểm yếu của nền nông nghiệp sản xuất nhỏ lẻ, thiếu gắn kết để hướng tới nền nông nghiệp hiện đại, có khả năng cạnh tranh trên thị trường. Song, để tối ưu hóa tiềm năng, lợi thế này, “bài toán” phát triển ngành chế biến cam vẫn cần tìm được những lời giải thỏa đáng.

----------------

Kỳ cuối: Cấp bách cứu thương hiệu

Bài, ảnh: THU PHƯƠNG