Khơi thông chính sách, thu hút nhân tài về nước: Nỗ lực lớn nhưng rào cản còn nhiều

Khi chính sách mở cửa, nhiều nơi đã mạnh dạn triển khai chương trình thu hút trí thức Việt kiều, chuyên gia quốc tế và bước đầu ghi dấu với kết quả đáng kể. Một số thủ tục pháp lý dần được tháo gỡ, song, không ít rào cản vẫn hiện hữu, khiến nỗ lực giữ chân người tài ngoài nước chưa thực sự bền vững.

Nhiều mời gọi hấp dẫn nhưng kết quả còn khiêm tốn

Chỉ trong hai năm nay, ĐH Quốc gia TP.HCM đã triển khai hai chương trình lớn với mục đích bứt phá về chất lượng đào tạo, năng lực nghiên cứu và phát triển các lĩnh vực mới.

Kết quả, tính đến tháng 6-2025, ĐH này đã tuyển dụng được 49 tiến sĩ theo chương trình VNU350 về thu hút nhà khoa học trẻ và đầu ngành trong lẫn ngoài nước và mục tiêu đến năm 2030 sẽ tuyển được 350 người.

Đồng thời, ĐH Quốc gia TP.HCM cũng đã tiếp nhận 55 ứng viên đạt chuẩn giáo sư thỉnh giảng là chuyên gia, nhà quản lý uy tín quốc tế đến tham gia giảng dạy, nghiên cứu. Nhiều người trong số này từng theo học hoặc đã, đang làm việc từ các cơ sở đào tạo hàng đầu trên thế giới tại Hoa Kỳ, Canada, Nhật Bản, Singapore, Đức…

Theo Thạc sĩ Trần Thị Tố Uyên, Phó trưởng ban Ban Tổ chức Cán bộ (ĐH Quốc gia TP.HCM), không chỉ dừng lại ở việc “mời gọi” với những đãi ngộ hấp dẫn, mà ĐH Quốc gia TP.HCM còn chú trọng tạo ra ba không gian phát triển cho nhà khoa học.

Đó là không gian tự chủ: Quyền đề xuất nhóm nghiên cứu, phòng thí nghiệm, hướng nghiên cứu mới; Không gian phát triển: được hòa nhập cùng sinh viên, giảng viên, tham gia mạng lưới khoa học trong và ngoài nước, với mục tiêu 3-5 năm có thể phát triển thành phó giáo sư, giáo sư hoặc chuyên gia đầu ngành; Không gian đóng góp: Tham gia giải quyết các bài toán chiến lược quốc gia, các nhiệm vụ trọng điểm của TP.HCM, từ đó tạo động lực gắn bó lâu dài.

Một giờ thực hành của thầy trò tại Trường ĐH Khoa học sức khỏe (ĐH Quốc gia TP.HCM). Ảnh: T.THÔNG

Tương tự, từ nhiều năm nay, ĐH Kinh tế TP.HCM đã triển khai nhiều đề án, chương trình nhằm thu hút các chuyên gia quốc tế, nhà khoa học Việt Nam về làm việc. Đến nay, trường đã xây dựng mạng lưới hợp tác với hơn 100 trường và viện nghiên cứu trên toàn thế giới, hơn 100 chuyên gia nghiên cứu cộng tác; mỗi năm thu hút hàng trăm lượt giảng viên, chuyên gia quốc tế tham gia giảng dạy, nghiên cứu.

Theo PGS.TS Bùi Quang Hùng, Phó giám đốc ĐH Kinh tế TP.HCM, để thu hút các, trường triển khai nhiều cơ chế cạnh tranh như hợp tác linh hoạt gắn với KPIs, chế độ đãi ngộ và hỗ trợ chi phí nghiên cứu, công bố quốc tế, nhà ở, đi lại; đảm bảo phúc lợi, bảo hiểm và hỗ trợ thủ tục pháp lý cho chuyên gia toàn thời gian.

Trường còn tạo môi trường nghiên cứu hiện đại, khuyến khích tham gia nhóm nghiên cứu mạnh, sử dụng phòng thí nghiệm, cơ sở dữ liệu lớn, đồng thời xem xét phong tặng tiến sĩ danh dự cho những nhà khoa học đủ điều kiện.

Không chỉ các cơ sở đào tạo, nhiều địa phương như TP.HCM, Hà Nội, Hải Phòng…đã tung các chính sách thu hút chuyên gia, nhà khoa học trong và ngoài nước về làm việc.

Mặc dù bước đầu đã có những tín hiệu tích cực nhưng vẫn còn rất hạn chế. Cụ thể như theo số liệu từ Sở Nội vụ TP.HCM, trong cả giai đoạn 2018-2023, TP chỉ thu hút được 10 chuyên gia, nhà khoa học, trong đó đã ký hợp đồng với 8 người.

Mới đây, cuối tháng 8-2025, tại một hội thảo ở TP.HCM về phát huy vai trò đội ngũ tri thức, ông Dương Anh Đức, Trưởng Ban Tuyên giáo và Dân vận Thành ủy TP.HCM thừa nhận: “Chính sách lớn, nguồn tài lực chuẩn bị cũng lớn nhưng có lẽ vẫn chưa đủ tốt để tạo sức hút và chưa tạo môi trường giúp họ phát huy hết năng lực. TP.HCM cần có những giải pháp đồng bộ và quyết liệt hơn”.

Nhiều chính sách hấp dẫn của một số đơn vị trong việc thu hút chuyên gia, nhà khoa học đến làm việc. Thống kê: P.ANH

Không chỉ dừng lại ở việc “mời gọi” với những đãi ngộ hấp dẫn, ĐH Quốc gia TP.HCM còn chú trọng tạo ra các không gian phát triển cho nhà khoa học. Ảnh: T.THÔNG

Thủ tục hành chính phức tạp, chuyên gia xin "rút lui"

Nêu thực tế tại chính ĐH Kinh tế TP.HCM, PGS.TS Bùi Quang Hùng cho biết rào cản lớn nhất chính là thủ tục hành chính kéo dài và phức tạp.

Theo PGS.TS Hùng, khi Nghị định 219/2025 có hiệu lực, nhiều vướng mắc pháp lý được tháo gỡ khi giảm thời gian và quy trình thủ tục cấp giấy phép lao động, thẩm quyền xét duyệt chuyển về địa phương. Tuy nhiên, do quy định mới khiến nhiều hồ sơ tiếp tục bị trì hoãn.

Thực tế trước đó, với nhiều hồ sơ phức tạp, thời gian để có giấy phép lao động mất khoảng hơn 6-12 tháng, nên trong thời gian này chuyên gia phải xin visa ngắn hạn nhiều lần, gây tốn chi phí và thời gian.

“Thậm chí đã có hai trường hợp phải chấm dứt hợp tác do quy trình xin giấy phép lao động phức tạp, dù nhà trường đã tích cực hỗ trợ, trong đó có trường hợp giảng viên chỉ được lưu trú 45 ngày rồi buộc phải xuất cảnh và nhập cảnh lại. Chưa kể, giấy phép lao động chỉ có thời hạn 2 năm, tạo ra sự thiếu đảm bảo trong công việc và ảnh hưởng đến cam kết lâu dài của người lao động nước ngoài tại đơn vị” – PGS.TS Hùng thẳng thắn.

Để thích ứng, ĐH Kinh tế TP.HCM chủ trương mời chuyên gia quốc tế theo dạng thỉnh giảng ngắn hạn hoặc hợp tác nghiên cứu, sau đó mới xem xét ký kết hợp đồng dài hạn nếu phù hợp. Vì thế, đã có trường hợp từ chối hợp tác vì không thể xin được giấy phép lao động ngay.

Mỗi năm, ĐH Kinh tế TP.HCM thu hút hàng trăm lượt giảng viên, chuyên gia quốc tế tham gia giảng dạy, nghiên cứu. Ảnh: TK

TS Lê Trường Tùng, Chủ tịch Hội đồng trường, Trường ĐH FPT, nêu quy định hiện nay có đề cập nhóm chuyên gia người nước ngoài được “miễn giấy phép lao động” nhưng vẫn phải làm thủ tục “xin phép” để được “miễn giấy phép” là vô lý, gây phức tạp và không có ý nghĩa thực tiễn.

Theo TS Tùng, cần giao quyền cho các cơ sở ĐH trong việc tuyển dụng, sử dụng chuyên gia từ nước ngoài trên cơ sở hành lang pháp lý của Bộ GD&ĐT, trừ một số trường hợp đặc biệt cần có quy định riêng. Còn thủ tục về visa vẫn thực hiện theo quy định chung về xuất nhập cảnh.

TS Lê Trường Tùng góp ý tháo gỡ thủ tục hành chính để thu hút chuyên gia, nhà khoa học về nước. Ảnh: T.A

Vấn đề thủ tục hành chính và những quy định pháp lý cũng là những khó khăn gặp phải tại ĐH Quốc gia TP.HCM. Theo Thạc sĩ Trần Thị Tố Uyên, dù được trao quyền tự chủ cao, ĐH Quốc gia TP.HCM vẫn phải tuân thủ quy trình nghiêm ngặt trong việc xin visa, giấy phép lao động hay công nhận học hàm, học vị. Điều này khiến quá trình tuyển dụng kéo dài, gây khó cho các ứng viên quốc tế.

Cụ thể tại Trường ĐH Bách khoa (ĐH Quốc gia TP.HCM), theo PGS.TS Trần Thiên Phúc, Phó Hiệu trưởng, để thực hiện mục tiêu quốc tế hóa giáo dục, trường thường xuyên mời các giáo sư, chuyên gia nước ngoài trực tiếp tham gia giảng dạy để giúp sinh viên có năng lực làm việc trong môi trường toàn cầu.

“Cứ sau thời gian ngắn 3 tháng, trường phải cho giảng viên xuất cảnh rồi nhập cảnh lại. Nói thật, cũng có một số trường ĐH đành phải đưa giảng viên sang Campuchia hoặc Singapore chơi một ngày để gia hạn giấy tờ, rồi quay lại Việt Nam giảng dạy. Nếu tới đây, vấn đề thủ tục hành chính được tháo gỡ sẽ là lối thoát rất lớn trong việc thu hút nhà khoa học nước ngoài” – PGS.TS Phúc bày tỏ.

Một rào cản khác theo Thạc sĩ Trần Thị Tố Uyên, ĐH Quốc gia TP.HCM đã dành kinh phí hàng chục tỉ đồng cho nghiên cứu và trả thù lao cạnh tranh cho giáo sư thỉnh giảng. Tuy nhiên, nguồn lực tài chính này còn hạn chế so với những gói đãi ngộ của các cơ sở giáo dục hàng đầu thế giới.

Cùng với đó, không ít chuyên gia cũng gặp khó trong quá trình hòa nhập, bởi sự khác biệt về văn hóa làm việc, tiến độ nghiên cứu hay phong cách giao tiếp. Ngoài ra, ở những lĩnh vực công nghệ tiên tiến như trí tuệ nhân tạo hay bán dẫn, nhu cầu trang thiết bị hiện đại vượt ngoài khả năng đầu tư hiện tại, ảnh hưởng đến sức hút của trường trong cuộc cạnh tranh nhân tài toàn cầu.

Một vài thống kê sơ bộ đáng chú ý từ Bộ GD&ĐT tính đến năm 2025. Đồ họa: P.ANH

Kỳ tới: Không để người tài về lại rời đi

PHẠM ANH