Người làm báo thời chuyển đổi số: Gánh trên vai sứ mệnh công dân số

Đồng chí Nguyễn Trọng Nghĩa, Ủy viên Bộ Chính trị, Bí thư Trung ương Đảng, Trưởng Ban Tuyên giáo Trung ương và các đồng chí lãnh đạo dự Lễ công bố Chuyển đổi số báo chí 2024. (Ảnh: Nguyễn Phương)

Người làm báo chính là công dân số tiên phong

Với báo chí, sự thay đổi không chỉ là ở công cụ - từ máy đánh chữ đến AI, từ tòa soạn báo in đến newsroom điện tử - mà là sự thay đổi ở triết lý làm báo. Báo chí không còn đơn độc trên "sân khấu truyền thông", mà chia sẻ không gian với mạng xã hội, blog, podcast, vlog, livestream… Khi ai cũng có thể là người đưa tin, người kể chuyện, thì báo chí buộc phải là người kiểm chứng, người dẫn dắt và hơn hết - là người làm chủ sự thật. Đây chính là điểm tựa của “công dân số” trong thế giới siêu kết nối hôm nay.

Cẩm nang "Chuyển đổi số" do Bộ Thông tin và Truyền thông xây dựng, định nghĩa công dân số là người dân được trang bị năng lực số để sống giữa môi trường được số hóa toàn diện. Trong đó, 9 yếu tố cấu thành công dân số gồm: Khả năng truy cập nguồn thông tin số; khả năng giao tiếp trong môi trường số; kỹ năng số cơ bản; mua bán hàng trên mạng; chuẩn mực đạo đức trong môi trường số; bảo vệ thể chất, tâm lý trước ảnh hưởng từ môi trường số; quyền, trách nhiệm trong môi trường số; định danh, xác thực, dữ liệu cá nhân; quyền riêng tư trong môi trường số.

Rõ ràng khái niệm “công dân số” không đơn thuần chỉ những cá nhân biết sử dụng công nghệ, mà là những người có nhận thức, kỹ năng, thái độ và trách nhiệm đúng đắn khi tham gia vào không gian số. Công dân số biết bảo vệ dữ liệu cá nhân, biết phản biện thông tin, biết chia sẻ có trách nhiệm và hành xử theo chuẩn mực đạo đức cách mạng.

Người làm báo - do chính tính chất nghề nghiệp - là người sống, làm việc và có ảnh hưởng trực tiếp trong không gian số. Nếu mỗi công dân số có thể tiếp cận vài trăm, vài nghìn người qua mạng xã hội, thì mỗi nhà báo có thể tiếp cận hàng chục nghìn, hàng triệu người qua các nền tảng báo chí điện tử, truyền hình, mạng xã hội chuyên ngành, đa phương tiện.

Điều đó đồng nghĩa với việc mỗi sản phẩm báo chí là một hành vi công dân số có ảnh hưởng mở rộng và mỗi nhà báo chính là một “công dân số cấp độ cao”, người tạo ra xu hướng, khơi gợi tư duy, xây dựng chuẩn mực và đôi khi, định hình cả tâm lý xã hội.

Sự tương đồng giữa hai vai trò - nhà báo và công dân số - không chỉ ở việc cả hai đều sản xuất và chia sẻ thông tin, mà sâu xa hơn là cùng chia sẻ sứ mệnh: lan tỏa giá trị đúng - sai, thúc đẩy cái đẹp, phản biện cái xấu, bảo vệ sự thật và trách nhiệm cộng đồng.

Trong kỷ nguyên chuyển đổi số toàn diện, không ai có thể đứng ngoài guồng quay của công nghệ, nhưng người làm báo lại là lực lượng buộc phải đi trước, phải tiên phong, phải thích nghi nhanh và sâu nhất. Không gian số không còn là một lựa chọn, mà là môi trường sống và hành nghề mặc định của người làm báo hiện đại.

Mỗi nhà báo, về bản chất, đều mang trên mình một “hồ sơ số” sống động - đó không chỉ là các tác phẩm được đăng tải trên báo chí chính thống, mà còn là toàn bộ hành vi, phát ngôn, tương tác mà họ thể hiện trong không gian mạng. Khác với công dân số thông thường, hình ảnh của người làm báo không chỉ phản ánh cá nhân họ mà còn đại diện cho uy tín của cả một tòa soạn, một cơ quan báo chí, thậm chí là hình ảnh của nền báo chí quốc gia trong con mắt công chúng.

Họ không chỉ lan tỏa thông tin mà còn kiến tạo các chuẩn mực xã hội, không chỉ đưa tin mà còn dẫn dắt nhận thức, không chỉ phản ánh hiện thực mà còn góp phần định hình tương lai. Điều đặc biệt ở người làm báo là họ đồng thời nắm trong tay rất nhiều quyền lực: quyền lực ngôn từ, quyền lực nền tảng, quyền lực chuyên môn và quyền lực định hướng. Một bài viết của nhà báo có thể được lan tỏa mạnh mẽ, ảnh hưởng đến hàng triệu người, thúc đẩy sự thay đổi chính sách, hoặc làm bùng lên các phong trào xã hội tích cực.

Tuy nhiên, chính vì thế, nhà báo cũng là người chịu ràng buộc nhiều nhất trong không gian số. Nếu một công dân thông thường có thể chia sẻ sai và gỡ bài, thì nhà báo lại không có quyền sơ suất. Mỗi dòng trạng thái trên mạng xã hội cá nhân, mỗi bình luận trong các diễn đàn, mỗi phát ngôn hay hình ảnh mà họ đưa ra đều có thể bị trích dẫn, bị hiểu lầm, bị bóp méo và từ đó ảnh hưởng tới niềm tin xã hội vào báo chí chính thống.

Bản lĩnh, kỹ năng, đạo đức và khả năng tự giám sát trở thành những “lá chắn” tối thiểu mà mỗi người làm báo cần có để tồn tại và làm nghề trong thời đại số. Nói cách khác, nếu xã hội đang tiến tới công dân số thì người làm báo chính là một cấp độ cao hơn - họ là những công dân số tiên phong, dẫn dắt và định hình các giá trị của xã hội số. Chính từ họ mà công chúng học được cách phân biệt thật giả, hiểu được giá trị của sự tử tế và nhìn ra trách nhiệm cá nhân giữa biển lớn thông tin nhiễu loạn. Vì thế, vai trò công dân số của người làm báo không nằm ở việc họ sử dụng thành thạo công nghệ, mà nằm ở việc họ trở thành hình mẫu cho một thế hệ công dân có tri thức, có trách nhiệm, có đạo đức và có khả năng làm chủ chính mình giữa muôn trùng kết nối.

Sứ mệnh công dân số trong nghề báo: cụ thể, thiết thực, đầy thách thức

Khi nói người làm báo là công dân số tiên phong, điều đó không chỉ dừng ở vai trò mà còn kéo theo một sứ mệnh lớn lao, cụ thể và không hề dễ dàng.

Trước hết, sứ mệnh ấy thể hiện ở việc người làm báo phải là người gìn giữ và lan tỏa sự thật trong một môi trường mà tin giả, tin sai, tin gây hoang mang lan nhanh hơn bất kỳ loại thông tin nào khác. Nếu trước đây, báo chí cạnh tranh về độ nhanh thì nay, yếu tố “sống còn” là độ đúng. Giữa rừng thông tin chưa qua kiểm chứng, sự xuất hiện của một bài báo chính thống, khách quan, xác đáng không chỉ đơn thuần là hành vi nghề nghiệp mà còn là một hành động công dân đầy trách nhiệm. Gìn giữ sự thật không chỉ là chọn lọc thông tin chuẩn xác để đưa tin mà còn là hành vi chủ động phản bác, bóc trần, phản biện lại những nội dung sai lệch, độc hại đang lây lan trên mạng xã hội.

Báo chí thời chuyển đổi số. (Ảnh minh họa: Internet)

Thứ hai, người làm báo chính là tấm gương cho văn hóa công dân số. Công dân số thời nay không chỉ được đánh giá bằng học vấn hay trình độ kỹ thuật, mà còn bằng cách họ ứng xử trên mạng: họ có tôn trọng người khác không, có lan tỏa những giá trị tích cực không, có dùng sự hiểu biết của mình để bảo vệ lẽ phải không. Trong tất cả những điều ấy, người làm báo phải đi trước, bởi họ là những người viết nên chuẩn mực. Một nhà báo không thể vừa lên tiếng cổ vũ hành vi văn minh lại vừa sử dụng mạng xã hội để công kích, chia rẽ, hoặc lan truyền quan điểm cực đoan. Một nhà báo không thể vừa viết bài đòi hỏi sự minh bạch lại sống ẩn danh và mập mờ trong chính các tương tác của mình. Sự mẫu mực, nhất quán, trung thực của nhà báo trong không gian mạng chính là lời khẳng định thuyết phục nhất cho giá trị của báo chí trong thời đại số.

Thứ ba, người làm báo có trách nhiệm thắp lên tinh thần phản biện và văn hóa đối thoại xã hội. Khi mạng xã hội trở thành không gian chính để công dân bày tỏ quan điểm, báo chí chính là nền tảng mở để các tiếng nói khác biệt được đối thoại trên tinh thần xây dựng. Người làm báo cần khơi gợi vấn đề, cung cấp góc nhìn đa chiều, tạo dựng không gian tranh luận văn minh - đó không chỉ là nghiệp vụ mà còn là biểu hiện cao của một công dân số trưởng thành. Trong một xã hội mà mọi người đều có thể nói, điều đáng quý là có người biết cách khiến người khác lắng nghe, biết cách điều hòa những khác biệt, kết nối những điểm nhìn để làm nên sự đồng thuận xã hội. Sứ mệnh ấy không ai gánh nổi ngoài người làm báo.

Cuối cùng, người làm báo là lực lượng chủ chốt trong việc xây dựng văn hóa số và lòng tin xã hội. Khi người ta nói về chuyển đổi số, thường nghĩ tới máy móc, phần mềm, trí tuệ nhân tạo. Nhưng nếu không có văn hóa số, thì mọi công nghệ đều có thể phản tác dụng. Nhà báo là người định hình cách công chúng ứng xử, cách cộng đồng đánh giá thông tin, cách xã hội phản ứng với cái mới. Mỗi bài viết giàu cảm xúc nhân văn, mỗi thước phim đề cao cái đẹp, mỗi thông tin nhấn mạnh sự tử tế, đều là một hạt giống văn hóa số được gieo vào lòng xã hội. Trong hành trình ấy, người làm báo không chỉ “làm báo”, mà còn âm thầm “làm người” - nghĩa là góp phần hun đúc nên những con người số, công dân số có trách nhiệm, hiểu biết và nhân ái.

Bảo Minh