Nghề làm ngói âm dương 'biến đất thành tiền' của đồng bào Nùng ở Lũng Rì

Xóm Lũng Rì, xã Tự do, huyện Quảng Hòa, tỉnh Cao Bằng được biết đến là làng nghề truyền thống trăm năm của người Nùng chuyên sản xuất ngói âm dương.

Hiện nay, 23/80 hộ dân ở xóm Lũng Rì vẫn duy trì nghề này, các hộ gia đình có thêm nguồn thu nhập ổn định, kinh tế gia đình phát triển, thu nhập từ làm ngói âm dương của các hộ bình quân từ 25-40 triệu đồng mỗi năm.

Ông Lương Văn Né có trên 30 năm kinh nghiệm làm ngói đất nung. Ông kể: Để làm ra những viên ngói âm dương chất lượng cao, công đoạn chọn đất đóng vai trò vô cùng quan trọng và được thực hiện một cách tỉ mỉ, thủ công.

Xóm Lũng Rì, xã Tự do, huyện Quảng Hòa, tỉnh Cao Bằng là nơi sinh sống của 80 hộ dân người Nùng và là làng nghề làm ngói âm dương truyền thống hàng trăm năm

Nghề làm ngói đất nung (ngói âm dương) bằng phương pháp thủ công từ đất sét đã có từ nhiều đời nay tại xóm Lũng Rì, hiện mang lại thu nhập ổn định, giải quyết việc làm cho lao động nông thôn lúc nông nhàn. Ngói Lũng Rì được tiêu thụ tại trong huyện và các huyện, tỉnh lân cận

Để làm ra những viên ngói phải trải qua rất nhiều công đoạn: Từ chọn đất, ủ đất, nhào đất, lọc sạn, tạo hình, phơi, nung… Các khâu đều làm thủ công rất tỉ mỉ, tạo ra sản phẩm mẫu mã đẹp, thời gian sử dụng lâu dài. Người thợ tìm kiếm và chọn lọc những nguồn đất sét có đặc tính phù hợp, đảm bảo độ mịn và dẻo cần thiết cho việc làm ngói. Đất sau khi mua về được đưa vào hố trộn với nước tạo độ ẩm phù hợp. Sau 10 ngày ngâm đất, đưa trâu vào giẫm độ 4-5 ngày để đạt độ nhuyễn cần thiết

Sau khi đất được nhào nhuyễn, người thợ sẽ ủ đất trong khoảng 5-6 ngày. Việc ủ đất sẽ giúp đất đạt được độ dẻo và kết dính tối ưu

Đất sau khi ủ sẽ được lấy lên để sàng lọc kỹ lưỡng, loại bỏ mọi tạp chất như sỏi, đá, cát. Anh Mạc Văn Thanh đang khéo léo dùng dụng cụ có căng một đoạn dây để xẻ từng lớp đất đặc ra và nhặt bỏ tạp chất

Đây là công đoạn tỉ mỉ nhất, người thợ phải nhặt từng hạt cát, đá, sỏi lẫn trong đất

Sau khi đã lọc sạch, đất được chất thành khối và phủ ni lông kín để đảm bảo giữ được độ ẩm cần thiết trước khi chuyển sang công đoạn tạo hình. Tiếp đó, người thợ sẽ dùng dụng cụ chuyên dụng cắt thành từng lát đất có bề dày khoảng 1cm

Chị Vi Thị Điểm, người có nhiều năm kinh nghiệm làm nghề cho biết: Muốn có những lát đất mỏng nhưng đủ độ dai để không bị vỡ, đứt rời khi đưa sang công đoạn tiếp theo, ngay từ khâu chọn, ủ đất phải rất kỹ lưỡng

Những lát đất mỏng được cuốn vào một chiếc khuôn gỗ hình trụ, khéo léo miết quanh thành khuôn cho đều đặn, có thể bôi một chút nước, cắt bỏ những phần đất thừa, mỗi khuôn như vậy sẽ tạo nên 4 phôi ngói

Công đoạn tiếp theo là phơi trên nền đất và được phủ lớp trấu để ngói còn chưa khô không bị dính xuống bề mặt đất, bảo đảm độ khô ráo. Phôi ngói được phơi khô khoảng 30-40 ngày trước khi cho vào lò nung

Anh Lâm Văn Bích đã có hơn 30 năm kinh nghiệm làm nghề đang khéo léo tách các khối đất thành 4 phôi ngói sau khi đã được phơi trong bóng râm hơn 1 tháng

Công đoạn cuối cùng là xếp ngói vào lò nung, mỗi lò chứa khoảng 16.000 - 20.000 viên ngói

Củi để đốt lò được người dân Lũng Rì mua từ những vùng nguyên liệu trong vùng

Ngói được xếp vào lò nung khoảng 7 ngày đêm, đun lửa đều để ngói không bị cháy hoặc bị sống, sau khi đủ thời gian nung, ngói được để nguội từ 14-21 ngày trong lò sau đó được xếp bốc lên ô tô, vận chuyển đến tay người tiêu dùng

Nhờ quy trình chọn đất và xử lý đất kỹ lưỡng, đặc biệt là việc sử dụng trâu để nhào đất và sàng lọc thủ công, ngói âm dương Lũng Rì nổi tiếng với chất lượng tốt, bền đẹp và có khả năng chống chọi tốt với thời gian. Ngói âm dương mát vào mùa hè, ấm về mùa đông. Làm ngói không chỉ đem lại thu nhập cho người dân mà còn góp phần bảo tồn nghề truyền thống của địa phương

Lê Anh Dũng