Nga lần đầu tiết lộ lý do rút khỏi Sáng kiến ngũ cốc Biển Đen, nay lại muốn đàm phán khôi phục?

Nga lần đầu tiết lộ lý do rút khỏi Sáng kiến ngũ cốc Biển Đen, nay lại muốn đàm phán khôi phục? (Nguồn: world-grain.com)

Sáng kiến ngũ cốc Biển Đen hay Thỏa thuận ngũ cốc lần đầu được thiết lập giữa Nga và Ukraine vào tháng 7/2022 với vai trò trung gian của Thổ Nhĩ Kỳ, Liên hợp quốc thông qua các cuộc đàm phán. Thỏa thuận được ký sau 5 tháng phong tỏa xuất khẩu ngũ cốc từ các cảng biển của Ukraine, kéo dài cho đến mùa Hè năm 2023, sau khi Nga chính thức rút với lý do một phần quan trọng của Sáng kiến chưa bao giờ được thực hiện.

Một đột phá ngoại giao

Mục đích thứ nhất của Sáng kiến này là đảm bảo rằng, Ukraine - một trong những nước sản xuất ngũ cốc hàng đầu thế giới, có thể tiếp tục xuất khẩu ngũ cốc từ các cảng phía Nam, qua eo biển Bosphorus, trong bối cảnh xung đột quân sự với Nga vẫn đang diễn ra căng thẳng.

Thực tế khi đó nếu chỉ với các tuyến đường bộ qua Ba Lan và đường thủy qua Romania không thể xử lý được khối lượng xuất khẩu cần thiết, bởi vậy thỏa thuận này trở nên thiết yếu đối với nguồn cung cấp lương thực toàn cầu.

Khi đó, Sáng kiến ngũ cốc Biển Đen là một trong số ít đột phá ngoại giao kể từ khi xung đột Nga-Ukraine nổ ra từ tháng 2/2022, cho phép xuất khẩu các sản phẩm thực phẩm thương mại và phân bón, bao gồm amoniac, từ ba cảng chính của Ukraine là Odesa, Chornomorsk và Pivdennyi (trước đây là Yuzhny).

Các tàu của Ukraine đã hộ tống tàu chở hàng của nước này qua các hành lang an toàn, tránh các khu vực có mìn, trước khi hướng đến Istanbul. Tại đó, các tàu hàng được các nhóm tuần tra chung gồm các quan chức Nga, Thổ Nhĩ Kỳ, Ukraine và Liên hợp quốc đồng kiểm tra.

Một thỏa thuận thứ hai đã được ký kết cùng với thỏa thuận này, nhằm mục đích nới lỏng các hạn chế đối với xuất khẩu thực phẩm và phân bón của Nga. Theo quy định, cả hai phần của thỏa thuận đều được xem xét lại sau vài tháng.

Sáng kiến ngũ cốc Biển Đen có hiệu quả không? Thực tế là, bất chấp căng thẳng và cả sự thiếu tin tưởng, khoảng 33 triệu tấn ngũ cốc đã được xuất khẩu từ các cảng của Ukraine.

Số liệu của Vương quốc Anh cho thấy, 61% trong số này được chuyển đến các nước có thu nhập thấp và trung bình, với 65% lượng lúa mì xuất khẩu đến các quốc gia đó.

Chỉ riêng Chương trình Lương thực thế giới đã mua khoảng 750.000 tấn để gửi đến các quốc gia như Somalia, Ethiopia, Sudan và Afghanistan. Các báo cáo cho thấy, nhờ nguồn cung này tăng lên, giá ngũ cốc toàn cầu đã giảm đáng kể từ mức cao 1.360 USD/tấn xuống còn khoảng 800 USD và dần ổn định.

Tuy nhiên, theo tuyên bố từ phía Nga, chưa đến 4% lượng ngũ cốc đến được các quốc gia nghèo nhất. Nhưng nhiều chuyên gia lại đưa ra lập luận - ngay cả việc xuất khẩu ngũ cốc sang các quốc gia giàu có hơn, thỏa thuận ngũ cốc cũng đã giúp giảm giá lương thực trên toàn thế giới.

Nga đơn phương phá vỡ thỏa thuận?

Nga bắt đầu có những dấu hiện tự rút dần khỏi Thỏa thuận ngũ cốc từ tháng 10/2022. Đến tháng 4/2023, lượng thực phẩm xuất khẩu theo Sáng kiến này giảm 29% so với tháng 3 và tháng 5 tiếp tục giảm thêm 66%. Cuối cùng, Nga đã rút hẳn khỏi thỏa thuận, nên về cơ bản Sáng kiến bị coi như sụp đổ.

Theo Moscow, lý do chính đằng sau động thái này là nội dung thứ hai của thỏa thuận - nhằm mục đích nới lỏng xuất khẩu nông sản của Nga, đã không được thực hiện.

Khi rút khỏi Sáng kiến Ngũ cốc Biển Đen, Nga tuyên bố rằng - xuất khẩu thực phẩm và phân bón của Moscow đã gặp phải những trở ngại nghiêm trọng. Mặc dù những mặt hàng đó không phải chịu lệnh trừng phạt của phương Tây và vẫn tiếp tục được xuất khẩu, nhưng do các lệnh trừng phạt đối với hàng xuất khẩu của nước này chưa được dỡ bỏ rõ ràng, nên các hạn chế về thanh toán, hậu cần và bảo hiểm đã trở thành rào cản đối với các lô hàng, Reuters đưa tin.

Tại sao Nga lại muốn khôi phục thỏa thuận?

Theo giới phân tích, sự quan tâm mới của Moscow đối với Thỏa thuận này dường như xuất phát từ những cân nhắc về kinh tế và chiến lược. Trong khi Nga tiếp tục xuất khẩu các sản phẩm nông nghiệp của mình, nước này cũng muốn tìm kiếm sự đảm bảo rõ ràng hơn rằng, các lệnh trừng phạt của phương Tây đối với xuất khẩu thực phẩm và phân bón của Nga sẽ được nới lỏng.

Moscow cũng yêu cầu gỡ bỏ các lệnh trừng phạt đối với ngân hàng nông nghiệp của mình, nối lại các tuyến thương mại chính và giải tỏa các tài sản liên quan đến xuất khẩu lương thực, thực phẩm.

Ngoài ra, với việc Ukraine tìm ra các tuyến xuất khẩu thay thế thông qua Ba Lan, Romania và các kênh khác, Nga có thể coi thỏa thuận Biển Đen được khôi phục là cách để giành lại đòn bẩy đối với nền kinh tế Ukraine và gây ảnh hưởng đến các cuộc đàm phán ngừng bắn rộng rãi hơn.

Cập nhật thông tin, người phát ngôn Điện Kremlin Dmitry Peskov nói với các phóng viên vào ngày 24/3 rằng, bên cạnh các cuộc đàm phán tại Riyadh, Saudi Arabia về khả năng ngừng bắn ở Ukraine, trọng tâm thảo luận Nga-Mỹ là tái khởi động một thỏa thuận quan trọng, nhằm bảo vệ hoạt động vận chuyển thương mại ở Biển Đen.

"Điều này chủ yếu liên quan đến an toàn hàng hải, nhưng nếu bạn nhớ sáng kiến này ở dạng trước đây, thì có rất nhiều nghĩa vụ đối với đất nước chúng tôi đã không được thực hiện trong lần trước", người phát ngôn Điện Kremlin Dmitry Peskov cho biết. "Do đó, các điều khoản của Thỏa thuận nằm trong chương trình nghị sự lần này".

Người phát ngôn Điện Kremlin tiết lộ thêm, các phái đoàn Mỹ và Nga ở Riyadh đang thảo luận về "Sáng kiến Biển Đen và mọi khía cạnh liên quan đến việc nối lại sáng kiến này". Đó là đề xuất của Tổng thống Trump và Tổng thống Putin đã đồng ý. “Chính vì nhiệm vụ này mà phái đoàn của chúng tôi đã đến Riyadh", ông Peskov nói thêm.

Minh Anh