Một thời các công trình ở khu vực hồ Gươm không được cao quá 15m

Trong sách Hà Nội còn một chút này, từ việc khảo cứu các văn bản hành chính của chính quyền thuộc địa, các sách của người Việt xưa, của người Pháp và phương Tây từ thế kỷ 17 đến đầu thế kỷ 20…, nhà văn Nguyễn Ngọc Tiến đã kể cho chúng ta nghe những câu chuyện sinh động về hồ Gươm và vùng phụ cận. Đây là khu vực mà ông cho rằng chẳng có nơi nào ở Việt Nam lại thấm đẫm lịch sử, văn hóa đến như vậy.

Hồ Gươm trong quy hoạch của người Pháp

Kể chuyện về hồ Gươm theo dòng lịch sử, nhà văn Nguyễn Ngọc Tiến cho biết những ghi chép trong sử sách, các giai thoại về hồ Gươm và vùng phụ cận qua các thời Lý - Trần, thời hậu Lê, Lê trung hưng và thời Nguyễn.

Tác giả cho biết, vào năm 1056, vua vua Lý Thánh Tông sớm nhìn ra vẻ đẹp của Lục Thủy (tên gọi khác của hồ Gươm, vì nước hồ có màu xanh quanh năm nên người ta gọi như vậy) đã cho xây chùa bên hồ, đặt tên chùa là Sùng Khánh. Năm 1057, vua lại xây tháp Đại Thắng Tư Thiên rất cao nên tháp cũng có tên là Báo Thiên.

Thời Lê Trung hưng, các chúa Trịnh cho xây lầu Ngũ Long ở phía đông hồ Gươm, xây phủ chúa ở phía nam hồ. Trên hồ, nhà chúa cho dựng đài câu cá, làm chỗ nghỉ ngơi, giải trí và tập thủy quân. Rồi hồ bị ngăn làm hai, phần trên (như hiện nay) gọi là hồ Gươm và khúc dưới (đã bị lấp) vẫn là hồ Lục Thủy.

Thời nhà Lê, quanh hồ có nhiều công trình tôn giáo, tín ngưỡng. Có đền Bà Kiệu, chùa Báo Ân (còn gọi là chùa Liên Trì vì trong có ao sen).

Thế kỷ 19, ở phía đông hồ Gươm có một cụm công trình có giá trị văn hóa, lịch sử từ bờ kéo xuống hồ gồm: tháp Bút, đài Nghiên, cầu Thê Húc và đền Ngọc Sơn.

Khi nhà Nguyễn chuyển kinh đô vào Huế, Thăng Long không còn “gần vua”, luật lệ có phần lỏng lẻo nên hồ Gươm bị xâm lấn, nhà xây san sát mép hồ.

Khi nhà Nguyễn ký thỏa ước chấp nhận sự bảo hộ của chính phủ Pháp ở Bắc Kỳ, Hà Nội bắt đầu đổi khác, đặc biệt là khu vực quanh hồ Gươm.

Thời kỳ này, quân Cờ Đen còn hoành hành, lính Pháp đang bị xua đi bình định các tỉnh phía Bắc nhưng công sứ Bonnal vẫn đưa ra chủ trương phát triển Hà Nội theo tinh thần của chính phủ Pháp: “Xây dựng một thành phố mới trong khu phố An Nam cũ”. Việc đầu tiên Bonnal cho làm là mở con đường quanh hồ và con đường chiến lược Hàng Khảm – Tràng Thi (từ khu nhượng địa Đồn Thủy vào trong thành).

Khi kế hoạch bình định Bắc Kỳ kết thúc, chính phủ Pháp cần một công sứ có khả năng kiến tạo, nên ngày 27/1/1886 đã bổ nhiệm Paul Bert làm tổng trú sứ (sau này gọi là toàn quyền) tại Hà Nội.

Paul Bert tiếp tục thực hiện làm đường đồng thời lệnh cho giám đốc công chính là kỹ sư Getten lên kế hoạch quy hoạch Hà Nội với yêu cầu tuân thủ theo quy tắc Haussmann (người quy hoạch Paris thế kỷ 19), tức là hình thành các trục thẳng, có nhiều đại lộ, có quảng trường và khu trung tâm, có công viên và vườn cây.

Đây là giai đoạn đặc biệt trong lịch sử Hà Nội - giai đoạn chuyển tiếp từ thành lũy phường thị phong kiến sang thành phố quy hoạch theo kiểu châu Âu mà điển hình là khu vực quanh hồ Gươm.

Để xây dựng Hà Nội theo trật tự và đúng quy hoạch, ngày 21/9/1891, Thống sứ Bắc Kỳ Beauchamp ban hành “Quy chế lục lộ Hà Nội”. Theo đó quy chế có các điều khoản cụ thể và chi tiết: từ ban công nhà mặt phố, đường kính ống thoát nước cho đến bậc cửa vào nhà, biển quảng cáo...

Về chiều cao của nhà hai mặt phố, điều 7 ghi rõ: “Cao ít nhất là 10m, một tầng gác không thấp dưới 3m. Ở những phố chiều rộng mặt đường là 18m hoặc hơn, chiều cao ngôi nhà có thể lên đến 15m”. Quy chế mới bãi bỏ tất cả các quy định trước đó. Quy chế có một điều khoản quan trọng: “Nếu vi phạm, chủ công trình sẽ bị xử phạt theo điều 471 và 473 bộ Luật hình sự nước Pháp” tức là phải phá bỏ công trình hoặc chủ công trình bị tù giam.

Vì sao chính quyền không cho phép xây cao hơn 15m

Theo nhà văn Nguyễn Ngọc Tiến, đây là văn bản có tính pháp lý quan trọng về xây dựng và quản lý xây dựng ở Hà Nội. Vì sao chính quyền không cho phép xây cao hơn 15m hoặc không được thấp hơn 10m? Về việc này, tác giả sách đã dẫn lời giải thích của kiến trúc sư Auguste Henri Vildieu: “Nếu công trình mới xây cao quá sẽ làm mất cân đối với khu phố cũ của người An Nam. Xây dưới 10m sẽ tạo ra sự lụp xụp, mất dáng vẻ sang trọng, văn minh của thành phố mới.”

Sau khi nghị định ra đời, các công trình quanh hồ Gươm như: Ngân hàng Đông Dương (nay là trụ sở báo Nhân dân) xây năm 1897, bốt Hàng Trống (nay sở Công an quận Hoàn Kiếm), tòa soạn báo Avenir du Tonkin (Tương lai Bắc Kỳ nay là trụ sở báo Hà Nội mới) hay nhà hàng Godard (sau 1954 là Bách hóa Tràng Tiền, nay là Trung tâm Thương mại Tràng Tiền)... chiều cao tối đa của các công trình này là 15m.

Năm 1918, chính quyền Pháp cho xây lại Bưu điện Bờ Hồ và Phủ Thống sứ Bắc Kỳ, họ nghiêm túc thực hiện quy định về chiều cao của quy chế ban hành năm 1891.

Sau này, chính quyền thuộc địa tiếp tục cho quy hoạch lại thành phố. Trong đề án được Toàn quyền Đông Dương ký ngày 5/12/1942 thì chiều cao tối đa các nhà xây mới còn bị hạ xuống “không quá 12m, chiều cao các nhà khu buôn bán ở phố cũ “không quá 8,5m”. Đề án giữ nguyên cảnh quan, kiến trúc khu vực quanh hồ Gươm.

Bên cạnh ghi nhận việc người Pháp mài giũa biến hồ Gươm trở thành viên ngọc quý, hay những biện pháp họ đưa ra bảo vệ cảnh quan của hồ Gươm và vùng phụ cận, tác giả cũng chỉ ra những việc làm mang tính phá hoại không thể biện minh được của tòa đốc lý khi đó. Ví dụ như việc công sứ Bonnal khi làm đường quanh hồ và xây bưu điện đã cho phá một phần đền Bà Kiệu, ở phía tây hồ phá đình làng Phúc Tô xây bốt Hàng Trống, dỡ bỏ đình Nam Hương của làng Tự Tháp khi nắn thẳng và mở rông phố Hàng Trống.

Theo dòng thời gian, tác giả cho biết những công trình dự án đã làm biến đổi / phá vỡ cảnh quan và làm mất đi vẻ đẹp của hồ Gươm. Chẳng hạn như năm 1971, người ta cho phá nhà mặt tiền của Bưu điện để xây một dãy bê tông 5 tầng bằng trát bằng đá rửa thô cứng cục mịch.

Khi thực hiện đổi mới, thành phố cần các nhà đầu tư nước ngoài để phát triển. Tuy nhiên, việc cấp phép xây dựng khách sạn Vàng ở số 8 Lê Thái Tổ (cao 23m chắn ở phía tây) và nhà Hàm Cá Mập (ở phía bắc đã tạo ra bức tường ngăn với khi phố cổ) là vội vàng thiếu cân nhắc khi bỏ qua giá trị lịch sử, đồng thời phá vỡ sự hài hòa và biến hồ Gươm thành cái ao.

Để giữ gìn vẻ đẹp cảnh quan của hồ Gươm và vùng phụ cận, nhà văn Nguyễn Ngọc Tiến cho rằng, Hà Nội không nên đưa các dự án đầu tư để phát triển ở khu vực quanh hồ Gươm, mà nên giữ gìn những công trình tạo nên không gian đẹp quanh hồ Gươm và lưu ký ức các di tích lịch sử. Theo ông, nếu làm biến mất không gian quý giá này, thì lợi ích cũng sẽ biến mất.

Minh Châu