Lịch sử Cần Thơ - 'đầu tàu' phát triển của Đồng bằng sông Cửu Long

Bản đồ hành chính thành phố Cần Thơ.

Thành phố Cần Thơ là đô thị loại 1 trực thuộc Trung ương, có vị trí chiến lược đặc biệt quan trọng, nằm ở trung tâm vùng Đồng bằng sông Cửu Long, là cửa ngõ của vùng hạ lưu sông Mekong đóng vai trò đầu mối giao thông quan trọng trong vận tải nội vùng và liên kết quốc tế.

Cần Thơ là trung tâm về thương mại và tài chính; thương mại, dịch vụ; đào tạo nguồn nhân lực-khoa học-công nghệ và y tế của vùng Đồng bằng sông Cửu Long.

Vị trí địa lý

Thành phố Cần Thơ có tổng diện tích tự nhiên là 1.440km2.

Phía Bắc Cần Thơ giáp với tỉnh An Giang; phía Nam giáp với tỉnh Hậu Giang; phía Đông giáp với tỉnh Đồng Tháp và phía Tây giáp với tỉnh Kiên Giang.

Cần Thơ nằm ở khu vực bồi tụ phù sa của sông Mekong, trong đó Sông Hậu là con sông lớn với chiều dài chảy qua thành phố là 65km.

Sông Cái Lớn dài 20km có khả năng tiêu thoát nước tốt.

Sông Cần Thơ dài 16km đổ ra sông Hậu, nước ngọt quanh năm, có tác dụng tưới nước trong mùa nước kém vừa tiêu úng trong mùa nước đổ; đồng thời do có hệ thống kênh rạch dày đặc nên thuận lợi cho phục vụ sản xuất nông nghiệp.

Theo kết quả điều tra dân số giữa kỳ năm 2024 (tính đến ngày 1/4/2024), dân số thành phố Cần Thơ là 1.268.514 người, đứng thứ 31 cả nước.

Lịch sử hình thành

Vào thế kỷ thứ 17, ông Mạc Cửu, người Châu Lôi ở tỉnh Quảng Đông (Trung Quốc), do không thuần phục nhà Thanh nên kéo tùy tùng đến Hà Tiên đầu phục Chúa Nguyễn. Tại đây ông đã chiêu mộ dân phiêu tán khẩn hoang mở vùng đất mới.

Chúa Nguyễn Phúc Chu vào năm Mậu Tý (1708) đã sắc phong cho ông làm Tổng binh trấn Hà Tiên và cho ông lập đồn binh ở Phương Thành.

Năm 1730, Mạc Cửu quyết định thành lập Trấn Giang (Cần Thơ hiện nay) là một trong 4 vùng đất mới, phía Tây con sông Hậu. Ba vùng còn lại có tên là Long Xuyên (Cà Mau bây giờ), Kiên Giang (Rạch Giá), Trấn Di (Bạc Liêu).

Năm 1732, Chúa Nguyễn phân định Nam bộ thành 3 dinh và 1 trấn gồm có: Trấn Biên Dinh thuộc vùng Biên Hòa, Phiên Trấn Dinh thuộc vùng Gia Định, Long Hồ Dinh thuộc vùng Vĩnh Long và 1 trấn là Hà Tiên.

Sau khi Mạc Cửu mất, con là Mạc Thiên Tứ tiếp tục sự nghiệp của cha đẩy mạnh công cuộc khai hoang mở đất đến năm 1739 thì hoàn thành xong việc khai mở và lập thêm 4 đạo là Long Xuyên, Kiên Giang (Rạch Giá), Trấn Giang (Cần Thơ), Trấn Di (Bắc Bạc Liêu) và sát nhập các đạo trên vào Hà Tiên.

Với vị trí đắc địa Trấn Giang được Võ Vương Nguyễn Phúc Khoát thuận cho Mạc Thiên Tứ xây dựng thành một thủ sở mạnh ở miền Hậu Giang. Như vậy, đất Cần Thơ được khai mở với tên là Trấn Giang từ năm 1739.

(Nguồn: Tạp chí Nông nghiệp)

Nhận thấy Trấn Giang có vị trí chiến lược để làm hậu cứ vững chắc cho Hà Tiên nhằm chống lại quân Xiêm và quân Chân Lạp thường xuyên xâm lấn và quấy phá, Tổng trấn Mạc Thiên Tích đã xây dựng đất Trấn Giang trên mọi lĩnh vực quân sự, kinh tế, thương mại và văn hóa.

Chính đại thần Nguyễn Cư Trinh được chúa Võ Vương Nguyễn Phúc Khoát phái vào Nam từ năm 1753 sau khi gặp Tổng trấn Mạc Thiên Tích cũng rất đồng tình với mưu lược của ông.

Từ đó, Trấn Giang càng phát triển và trở thành "thủ sở" mạnh ở miền Hậu Giang. Không chỉ là đồn thủ ở một địa điểm thủy lộ xung yếu, thủ sở Trấn Giang - nằm ở bờ Tây sông Cần Thơ - còn là nơi tập hợp người tứ phương về khai phá lập nghiệp.

Do có vị trí xung yếu, nên từ năm 1771-1787, Trấn Giang phát triển trong bối cảnh lịch sử đầy xáo động.

Sau khi chiếm kinh thành Phú Xuân (năm 1774), tháng 3 năm Đinh Dậu (năm 1777), quân Tây Sơn đánh chiếm Gia Định. Tháng 4 cùng năm, xa giá chúa Nguyễn chạy xuống Trấn Giang đạo.

Đến tháng 8/1777, quân Tây Sơn kéo xuống miền Tây và Trấn Giang.

Tháng 1/1785, Nguyễn Huệ thân chinh chỉ huy quân Tây Sơn đánh tan 20.000 quân và 300 chiến thuyền của quân Xiêm, làm nên chiến thắng Rạch Gầm-Xoài Mút (Tiền Giang) vang dội.

Năm 1787, quân Tây Sơn rút khỏi các dinh trấn ở miền Tây, vì thế quân Nguyễn Ánh mới thu lại được các vùng này, trong đó có Trấn Giang.

Năm Quý Hợi (năm 1803), vua Gia Long phân định lại dư đồ vùng miền Tây sông Hậu, đổi tên dinh Long Hồ thành dinh Hoằng Trấn, sau đổi lại là Vĩnh Trấn.

Đến năm Mậu Thìn (năm 1808), vùng đất này có tên gọi mới là trấn Vĩnh Thanh, trong đó Trấn Giang nằm trong địa giới trấn Vĩnh Thanh.

Đến năm Quý Dậu (năm 1813), vua Gia Long cắt một vùng đất vùng hữu ngạn sông Hậu, trong đó có Trấn Giang - Cần Thơ xưa để lập huyện Vĩnh Định (trực thuộc phủ Định Viễn, trấn Vĩnh Thanh).

Năm Nhâm Thìn (năm 1832), vua Minh Mạng ban chiếu dụ đổi "trấn" thành "tỉnh" và hình thành nên Nam Kỳ lục tỉnh. Vua Minh Mạng đã tách huyện Vĩnh Định (Cần Thơ xưa) ra khỏi phủ Định Viễn (tỉnh Vĩnh Long) và cho trực thuộc phủ Tân Thành (tỉnh An Giang).

Trấn Giang được vua Minh Mạng quy hoạch thành huyện Vĩnh Định, thuộc An Giang. Chợ nông thôn bắt đầu phát triển ở cửa sông Thới An (vàm Ô Môn) và chợ Sưu (sông Cần Thơ), chợ Tân An (vàm sông Bình Thủy).

Năm Kỷ Hợi (năm 1839), vua Minh Mạng đổi tên huyện Vĩnh Định thành huyện Phong Phú, trực thuộc phủ Tịnh Biên (tỉnh An Giang) và lấy làng Tân An làm huyện trị của huyện Phong Phú. Từ đó, huyện Phong Phú tiếp tục phát triển và nổi tiếng là vùng đất thịnh trị khác hẳn mọi vùng ở miền Tây bấy giờ.

Làng Tân An, Thới Bình đã được hình thành sớm trên vùng đất này. Trong đó, ở làng Bình Thủy, do có sông nước hiền hòa và phẳng lặng nên dân cư đến lập nghiệp sớm, nhanh chóng phát triển và trở thành đất gốc của người dân Cần Thơ.

Về sau, dưới bàn tay xây đắp của con người, cảnh trí trở nên thi vị hơn và văn vật hơn, nên hậu thế đặt tên cho vùng đất Bình Thủy là Long Tuyền.

Thành phố Cần Thơ phát triển dọc theo hai bên bờ sông Hậu. (Ảnh: Phan Tuấn Anh/TTXVN)

Cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20 là giai đoạn lịch sử có nhiều biến động dữ dội ở Nam Kỳ lục tỉnh. Thực dân Pháp chiếm 3 tỉnh miền Đông theo hòa ước nhượng bộ của triều đình Huế năm 1862.

Ngày 20, 22 và 24/6/1867, thực dân Pháp đã vi phạm hòa ước 1862, chiếm 3 tỉnh miền Tây là Vĩnh Long, An Giang và Hà Tiên.

Ngày 1/1/1868, Thống đốc Nam Kỳ Bonard quyết định sáp nhập huyện Phong Phú (Trấn Giang-Cần Thơ) với Bãi Sào (Sóc Trăng) đặt thành quận, lập tòa bố tại Sa Đéc.

Ngày 30/4/1872, Thống đốc Nam Kỳ ra Nghị định sáp nhập Phong Phú với Bắc Tràng (một vùng thuộc phủ Lạc Hóa, tỉnh Vĩnh Long) lập thành một hạt, đặt tòa bố tại Trà Ôn. Một năm sau, tòa bố Trà Ôn lại dời về Cái Răng (Cần Thơ)

Ngày 23/2/1876, Soái phủ Sài Gòn ra Nghị định lấy huyện Phong Phú cùng một phần huyện An Xuyên và Tân Thành lập hạt Cần Thơ với thủ phủ là Cần Thơ đặt tại làng Tân An.

Năm 1899, tỉnh Cần Thơ được thành lập bởi Toàn Quyền Đông Dương. Đơn vị hành chính arrondissement chuyển thành province. Cần Thơ bấy giờ có 4 quận: Châu Thành, Phụng Hiệp, Ô Môn, Cầu Kè. Tỉnh lỵ đặt tại làng Tân An, huyện Châu Thành.

Chợ nổi Cái Răng nhìn từ trên cao. (Ảnh: Thanh Liêm/TTXVN)

Năm 1956, Ngô Đình Diệm đổi tên tỉnh Cần Thơ thành tỉnh Phong Dinh, có 5 quận: Châu Thành, Ô Môn, Long Mỹ, Phụng Hiệp, Kế Sách. Sau đó, quận Ô Môn đổi thành Phong Phú (1957).

Năm 1961, tách một phần Long Mỹ, Vị Thanh thành lập tỉnh Chương Thiện.

Chính quyền Cách Mạng trong kháng chiến chống Pháp vào hai năm 1948- 1949 điều chỉnh địa giới hành chính: Cần Thơ nhận thêm Thốt Nốt của Long Xuyên, Long Mỹ, Gò Quao, Giồng Riềng, thị xã Rạch Giá của tỉnh Rạch Giá.

Đồng thời Cần Thơ trả lại 2 huyện Cầu Kè và Trà Ôn cho Vĩnh Long và Trà Vinh. Tên gọi là tỉnh Cần Thơ.

Tháng 11/1954 chuyển Long Mỹ, Giồng Riềng, Gò Quao, thị xã Rạch Giá về tỉnh Rạch Giá. Trả huyện Kế Sách về tỉnh Sóc Trăng, Thốt Nốt về Long Xuyên.

Năm 1957 nhận lại huyện Thốt Nốt.

Năm 1958, huyện Kế Sách (thuộc tỉnh Sóc Trăng) cũng chuyển về tỉnh Cần Thơ.

Năm 1963, huyện Thốt Nốt (tỉnh Long Xuyên) đưa về tỉnh Cần Thơ.

Năm 1966, thành lập thị xã Vị Thanh thuộc tỉnh Cần Thơ.

Năm 1969 tách thị xã Cần Thơ ra khỏi tỉnh Cần Thơ trực thuộc Khu Tây Nam Bộ, năm 1971 thị xã Cần Thơ trực thuộc tỉnh Cần Thơ.

Năm 1972, thị xã Cần Thơ trở thành thành phố Cần Thơ trực thuộc Khu Tây Nam Bộ.

Thống nhất đất nước, Nghị định số 03/NĐ-76 ngày 24/3/1976 của Chính phủ về việc sáp nhập tỉnh Cần Thơ, tỉnh Sóc Trăng và thành phố Cần Thơ thành tỉnh Hậu Giang.

Tháng 12/1991, Quốc hội khóa VIII, kỳ họp thứ 10 ra Nghị quyết tách Hậu Giang thành 2 tỉnh: tỉnh Cần Thơ và tỉnh Sóc Trăng.

Kỳ họp thứ 4 của Quốc Hội khóa XI ra Nghị quyết số 22/2003/QH ngày 26/11/2003 và Nghị định số 05 của Chính phủ ngày 2/1/2004 tách tỉnh Cần Thơ trở thành thành phố Cần Thơ trực thuộc Trung ương và lập tỉnh Hậu Giang.

Chính phủ đã ban hành Quyết định số 889-QĐ/TTg ngày 24/6/2009 công nhận thành phố Cần Thơ là đô thị loại 1 trực thuộc Trung ương.

Đảm đương trọng trách thành phố trực thuộc trung ương, Cần Thơ đang ra sức phát huy những lợi thế về vị trí địa lý, tiềm năng về kinh tế, thương mại, khoa học-công nghệ, nguồn nhân lực cùng truyền thống đoàn kết, tinh thần năng động, sáng tạo để vươn lên đổi mới, xứng đáng với vị thế thành phố động lực, "đầu tàu" phát triển của khu vực Đồng bằng sông Cửu Long./.

(Vietnam+)