Lễ hội cúng rừng của đồng bào dân tộc Mông

Bà con theo chân thầy cúng lên rừng làm lễ cúng thần rừng. Ảnh: Tân An

Đã bao đời nay, cộng đồng dân tộc thiểu số người Mông thường chọn sinh sống ở những nơi núi cao hay những khu vực rừng rậm, rừng sâu thẳm ở các tỉnh biên giới khu vực phía Bắc nên cuộc sống của người dân đều cơ bản dựa vào rừng, thế nên rừng có vai trò rất quan trọng đối với cộng đồng người Mông. Người Mông quan niệm rằng, các vị thần như thần núi, thần sông, thần suối, thần cây cổ thụ rồi thần rừng đều có sự che chở cho người dân. Đặc biệt, người ta rất tôn thờ thần rừng nên hàng năm, cộng đồng người Mông thường tổ chức nghi lễ để thờ cúng thần rừng, cầu cho một năm mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, cây cối tốt tươi, cầu sức khỏe và người người, nhà nhà được yên vui, ấm no và hạnh phúc.

Ngay từ xa xưa, đồng bào Mông đã linh thiêng hóa khu rừng với ý thức tự nguyện bảo vệ các vị thần phụ trợ cho thôn bản. Tại các khu vực có đông đồng bào dân tộc Mông sinh sống nói chung và tại huyện Vị Xuyên, tỉnh Hà Giang nói riêng, mỗi thôn, bản của người Mông đều có một khu rừng cấm, rừng thiêng (tiếng Mông gọi là Lùng sán) là rừng già nguyên sinh, nơi có rất nhiều loại cây to, có tuổi đời hàng trăm năm tuổi. Rừng thiêng trong làng thường được giao cho một hoặc hai người quản lý, giải quyết mọi hoạt động liên quan đến cộng đồng và nghi lễ tâm linh trong một năm.

Lễ cúng thần rừng đầu nguồn được thực hiện tại khu rừng có địa thế đẹp nhất, nơi đây hội tụ đầy đủ linh khí của trời đất để thờ cúng thần rừng và là nơi có cây cổ thụ lớn nhất, đảm bảo sự thanh tịnh cho quá trình hành lễ. Theo phong tục, lễ cúng thần rừng có sự góp sức của cộng đồng, vì vậy, khi diễn ra buổi lễ, mỗi gia đình cùng đóng góp lễ vật đem tới ven rừng làm lễ. Thầy cúng trong nghi lễ là người có uy tín trong dòng họ, cộng đồng, được người dân bản làng nể trọng, có vai trò dẫn dắt điều hành buổi lễ.

Lễ cúng mở đầu bằng phần rước lễ vật lên khu rừng cấm. Nghi thức rước lễ được thực hiện trong không khí trang nghiêm, mang ý nghĩa thiêng liêng với ngụ ý báo cáo với thần rừng và đất trời chứng giám cho việc cộng đồng làng xã tổ chức Tết rừng. Lễ vật để dâng cúng thần rừng gồm một cặp gà trống - mái, một con lợn đen hoặc một con dê vàng, rượu, hương, giấy bản... Đến giờ lành, thầy cúng của bản kính cẩn dâng hương, gõ mõ 4 phương, 8 hướng và khấn mời thần rừng về hưởng lễ vật, phù hộ, che chở, ban lộc rừng cho người dân trong xã; cầu cho mưa thuận gió hòa, cây cối tốt tươi, mùa màng bội thu...

Thầy cúng làm lễ hiến sinh cho thần rừng. Ảnh: Tân An

Nghi lễ cúng thần rừng đầu nguồn gồm hai phần: Cúng sống (hay còn gọi là hiến sinh) và cúng chín. Đối với phần cúng sống, sau khi công tác chuẩn bị đã xong, thầy cúng bắt đầu thổi một hồi tù và báo hiệu lễ cúng bắt đầu. Thầy cúng vừa gõ mõ quay theo 4 hướng, từ Đông sang Tây, vừa khấn bằng tiếng Mông. Tiếp đó, thầy cúng bắt hai con gà sống, con gà trống màu trắng để bên phải, con gà mái màu đen hoặc vàng ở bên trái, đầu quay vào bàn thờ. Theo quan niệm của đồng bào thì con gà trống màu trắng thể hiện cho sự trong trắng, tinh khiết thờ thần nước, con gà mái màu đen hoặc vàng như màu của đất thờ thần đất, thần cây. Sau lễ tế gà sống, thầy cúng gõ mõ để báo hiệu tiếp tục lễ tế lợn sống.

Kết thúc phần lễ hiến sinh, các phụ lễ mang gà và lợn, dê đi làm thịt, sắp đồ lễ chín chuẩn bị cho phần cúng chín. Nghi lễ cúng chín mang ý nghĩa tiễn đưa thần rừng sau khi chứng kiến tấm lòng thành của dân bản. Sau khi những lễ vật cúng tế đã chế biến xong, thầy cúng lại tiếp tục cúng chín. Trong nghi lễ cúng chín, mâm lễ vật gồm hai con gà đã luộc chín, thủ lợn luộc chín. Sau khi cúng xong, phụ lễ hạ các lễ vật, còn thầy cúng đốt tiền mã rồi gõ ba hồi mõ, thổi ba hồi tù và báo hiệu lễ cúng rừng đã kết thúc đồng thời tiễn đưa các vị thần linh. Tại các điểm cúng rừng, thầy cúng và người dân trải lá cùng ngồi xuống để họp làng, đánh giá tình hình bảo vệ rừng năm qua và cùng thề giữ rừng.

Sau khi thực hiện nghi thức thề giữ rừng, trưởng thôn và nhân dân bầu ra Tổ tự quản bảo vệ rừng năm mới của thôn, gồm: 4 người đàn ông là những người mạnh mẽ, am hiểu về cây rừng và tập quán của bà con trong thôn, rồi nhân dân sẽ cùng nhau hát ca, chơi các trò chơi dân gian và tổ chức ăn Tết trên rừng. 3 ngày sau khi làm lễ cúng thần rừng, người dân nơi đây có tục kiêng lên rừng, kiêng hái lá, đào bới đất, kiêng phơi quần áo ngoài giọt gianh nước mưa xuống... Nếu trong thời gian diễn ra Tết rừng, người nào vi phạm những điều cấm đã được cam kết thì sẽ bị Tổ tự quản xử lý vi phạm. Tục phạt là người vi phạm phải nộp một con lợn, một đôi gà cúng, mời một số thành phần trong thôn hoặc mời cả làng ăn cùng. Do đó, từ những ngày trước lễ, nhân dân đã chuẩn bị sẵn đầy đủ lương thực, thực phẩm để phục vụ cho 3 ngày này.

Nghi lễ cúng thần rừng đầu nguồn đã tồn tại lâu đời, được lưu truyền qua nhiều thế hệ. Trong 3 ngày Tết rừng, cả bản không ai được lên rừng chặt cây, săn bắt, đào măng, lấy củi từ rừng. Tết rừng cũng là dịp để nhân dân trong bản lên kế hoạch cho việc bảo vệ rừng cho cả năm. Thông qua hoạt động này, ý thức của người dân về bảo vệ rừng được nâng cao. Ngoài ra, Tết rừng cũng là dịp tuyên truyền, quảng bá các phong tục, tập quán của đồng bào dân tộc Mông.

Tân An