Làm báo theo tư duy số

Xu hướng làm báo trên đa nền tảng làm thay đổi sâu sắc cách thức báo chí tiếp cận, phục vụ và duy trì công chúng trên toàn thế giới. (Nguồn: VnEconomy)

Vai trò của mạng xã hội, những người có tầm ảnh hưởng cũng ngày một lớn. Những thực tiễn mới ấy là thử thách, đồng thời là động lực để báo chí Việt Nam đổi mới mạnh mẽ hơn.

Mạng xã hội lên ngôi, công chúng phân mảnh

Tại Hội nghị “Đón đầu tương lai báo chí: Kiến tạo mô hình bền vững” do Hội Nhà báo Việt Nam tổ chức tại Hà Nội đầu tháng 6/2025, nhiều cơ quan báo chí ghi nhận lượng truy cập trang chủ tờ báo ngày càng thấp, và chủ yếu công chúng tiếp cận qua các trang mạng xã hội. Theo báo cáo mới nhất năm 2025 của Viện nghiên cứu báo chí Reuters (thuộc Đại học Oxford), khoảng 22% người Mỹ hiện đang tiếp cận tin tức qua mạng xã hội. Tại Mỹ và nhiều nền kinh tế báo chí khác, những người có tầm ảnh hưởng (influencers) đóng vai trò ngày càng lớn trong việc truyền tải thông điệp chính trị và chính sách.

Sự phát triển của mạng xã hội dẫn đến tình trạng phân mảnh công chúng (fragmentation) mạnh mẽ. Báo chí chính thống thường thu hút tầng lớp trí thức, người có học vấn cao; với trọng tâm là thông tin sâu, phân tích bài bản về tình hình chính trị quốc gia, các điểm nóng toàn cầu và các tuyến bài điều tra chất lượng. Trong khi đó, mạng xã hội và người có tầm ảnh hưởng thì thu hút người trẻ với điều kiện hoàn cảnh đa dạng hơn; kết cấu chương trình trên mạng xã hội thường kết hợp giữa tin tức, giải trí, đôi khi hài hước, nhờ vậy mà dễ kết nối với độc giả đại chúng.

Sự đa dạng nền tảng khiến công chúng tiếp cận tin tức theo cách hoàn toàn mới. Chẳng hạn như ở Indonesia, Brazil, cũng tương tự Việt Nam, công chúng có xu hướng xem video nhiều hơn đọc báo; các podcast, video ngắn, video dài đang phát triển mạnh. Công chúng yêu thích video một phần do có những người dẫn chương trình, đa góc nhìn, thể hiện quan điểm và người xem cảm thấy tương tác tốt, cảm giác thoải mái như xem truyền hình.

Các tòa soạn, các nhà sản xuất tin tức, do vậy, phải đối mặt với nhiều thách thức, không chỉ hành vi công chúng thay đổi, sở thích thay đổi, độ tuổi trung bình của người tiêu thụ tin tức đang giảm, cùng với việc phụ thuộc vào thuật toán của các công ty công nghệ vận hành các mạng xã hội.

Mô hình linh hoạt, đa dạng hóa nguồn thu, tăng khả năng tiếp cận

Theo những báo cáo gần đây, các tòa soạn bắt đầu sử dụng trí tuệ nhân tạo (AI) trong sản xuất và phân phối tin tức. GenAI đang được áp dụng rộng rãi trong các quy trình như tìm kiếm, tóm tắt thông tin; kiểm chứng sự thật (fact-checking), trợ giúp sản xuất nội dung nhanh chóng. Các tòa soạn báo chí hàng đầu như Financial Times (FT) và The New York Times (NYT) cho thấy cách họ tận dụng công nghệ, đặc biệt là AI để tăng cường hiệu quả sản xuất và nâng cao trải nghiệm người đọc, không phải để thay thế nhà báo, mà để hỗ trợ và mở rộng năng lực của họ.

FT cung cấp nội dung phân tích chuyên sâu, độc lập, cùng với các dịch vụ thông tin dành cho giới doanh nhân và đầu tư. Tòa soạn này đã phát triển một chatbot mang tên Ask FT, được huấn luyện trên hàng thập kỷ dữ liệu bài báo, cho phép người dùng đặt câu hỏi và nhận câu trả lời có trích dẫn nguồn rõ ràng. Ngoài ra, FT còn triển khai công cụ tóm tắt bài dài bằng AI, giúp độc giả nắm bắt nhanh nội dung chính trước khi đọc sâu. Đặc biệt, nền tảng nội bộ AI Playground cho phép các nhà báo không chuyên công nghệ thực nghiệm, phân tích dữ liệu và chia sẻ prompt để nâng cao chất lượng điều tra. FT còn tích hợp AI vào quy trình sản xuất, từ thu thập dữ liệu, kiểm chứng thông tin đến lập dàn ý bài viết. Thỏa thuận cấp phép nội dung với OpenAI giúp FT tăng cường phân phối nội dung có kiểm soát và bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ trong bối cảnh AI trích xuất nội dung trên diện rộng.

Còn tờ NYT lại triển khai các gói thuê bao linh hoạt như: Gói tin tức cơ bản, gói tích hợp chuyên đề ẩm thực (NYT Cooking), trò chơi (NYT Games) và các newsletter chuyên biệt. Tờ báo đã ứng dụng AI để xử lý khối lượng dữ liệu khổng lồ trong các cuộc điều tra. Một dự án điển hình mà NYT sử dụng AI là phân tích hàng trăm giờ bài phát biểu của Tổng thống Donald Trump bằng mô hình ngôn ngữ lớn để nhận diện dấu hiệu cảm xúc và thay đổi ngữ nghĩa.

Một dự án khác được AI thực hiện là xử lý hơn 500 giờ video họp của nhóm “Election Integrity Network”, rút gọn thành chỉ năm giờ nội dung trọng tâm, giúp tiết kiệm thời gian và nâng cao độ chính xác. NYT còn kết hợp chuyển lời nói thành văn bản, lọc chủ đề bằng mô hình ngôn ngữ lớn và duy trì kiểm duyệt con người ở bước cuối để bảo đảm đạo đức nghề nghiệp.

Tuy nhiên, để tồn tại và phát triển trong kỷ nguyên số, báo chí cần những mô hình kinh doanh linh hoạt, đa dạng hóa nguồn thu và tăng cường khả năng tiếp cận công chúng mới. Các nền tảng cơ quan báo chí trên TikTok đang phát triển mạnh mẽ với sự tham gia của các nhà sáng tạo trẻ, kết hợp thông tin với giải trí để thu hút công chúng trẻ tuổi, ít đọc báo chính thống.

Những thực tiễn này cho thấy các tòa soạn không chỉ tiếp cận thay đổi về nền tảng, công nghệ này như một công cụ kỹ thuật mà còn như một phần trong chiến lược phát triển dài hạn. Chúng mang lại bài học quan trọng cho báo chí toàn cầu, trong đó có Việt Nam, rằng chuyển đổi số thành công không đến từ việc “thay thế con người”, mà là tạo điều kiện để con người làm báo một cách sâu sắc, hiệu quả và gắn bó hơn với công chúng trong thời đại số.

TS. Ngô Bích Ngọc, Trưởng khoa Truyền thông đa phương tiện, Đại học Swinburne Việt Nam

Thích ứng với môi trường công nghệ số

Chuyển đổi số trong báo chí không còn là xu hướng mà đã trở thành yêu cầu sống còn. Qua quan sát các mô hình thành công trên thế giới như The Washington Post, NYT hay FT, báo chí Việt Nam có thể rút ra nhiều bài học quý để thích ứng với môi trường công nghệ số.

Thứ nhất, báo chí Việt Nam cần thay đổi tư duy từ “đưa báo chí lên nền tảng số” sang “làm báo chí theo tư duy số”. Điều này không chỉ là việc xuất bản bài báo lên website, mà còn là tái cấu trúc quy trình sản xuất, phân phối, quản trị nội dung theo hướng hội tụ, linh hoạt và dựa trên dữ liệu (data-driven).

Các tòa soạn cần đầu tư xây dựng hạ tầng kỹ thuật, hệ thống quản trị nội dung (CMS) hiện đại, đồng thời tích hợp AI để hỗ trợ tóm tắt, kiểm chứng và đề xuất nội dung phù hợp với từng nhóm công chúng. Ngoài những tin tức nóng về chính trị, xã hội, những vấn đề quan trọng toàn cầu, cần cung cấp tin tức tích cực, có tính kiến tạo; khuyến khích góc nhìn đa chiều, đưa hy vọng trở lại trong thông tin; cung cấp thêm các nội dung về sức khỏe, phong cách sống, đời sống hữu ích cho bạn đọc.

Thứ hai, sản xuất nội dung báo chí cần được cá nhân hóa và định dạng đa phương tiện. Công chúng hiện nay không chỉ đọc tin tức, mà còn muốn nghe (podcast), xem (video ngắn/dài), trải nghiệm (tương tác), và tham gia vào quá trình tạo dựng thông tin. Vì vậy, đầu tư vào podcast, bản tin dạng newsletter, video đọc phù hợp thiết bị di động, cùng các siêu tác phẩm báo chí (megastory) là xu hướng không thể bỏ qua.

Thứ ba, mô hình kinh doanh báo chí cần đa dạng hóa nguồn thu, không phụ thuộc quảng cáo truyền thống. Việc Washington Post phát triển cửa hàng điện tử, bán sách điện tử, khai thác nội dung đã xuất bản để bán lại hoặc cấp phép sử dụng, tổ chức sự kiện, là những ví dụ cụ thể cho việc mở rộng không gian giá trị báo chí. Chúng ta có thể áp dụng mô hình bản quyền nội dung, gói thuê bao đa dạng nội dung, tích hợp nhiều giá trị tin tức vào các gói thuê bao.

Thứ tư, củng cố niềm tin công chúng phải đặt ở trung tâm của mọi chiến lược. Trong bối cảnh tin giả, thao túng thuật toán và khủng hoảng niềm tin, báo chí Việt Nam cần đầu tư mạnh vào kiểm chứng, xây dựng hệ sinh thái nội dung chất lượng cao, đào tạo nhà báo theo hướng đạo đức – công nghệ – dữ liệu. Những người làm báo phải duy trì được vai trò kiểm định thông tin trung thực, có chiều sâu, thay vì chạy theo sự giật gân, bề nổi.

Sau cùng, bài học cốt lõi là: Báo chí chất lượng cao chỉ tồn tại khi giữ được niềm tin công chúng, thích ứng công nghệ, và không ngừng đổi mới để phục vụ xã hội ngày càng đa dạng và phức tạp.

TS. Ngô Bích Ngọc