Ký ức Tết Đoan ngọ

Thiêng liêng nhất là tháng Giêng có Tết Nguyên đán, tháng Ba có Tết Thanh minh đi tảo mộ, ơn nhớ tổ tiên; tháng Bảy ngày rằm có Tết “xá tội vong nhân”, rồi tháng Tám có Tết Trung thu, chơi đèn kéo quân, múa sư tử chiêng trống khắp xóm làng…

Rồi tháng Năm có Tết “mồng 5 tháng Năm” - còn gọi là tết giết sâu bọ, nhuộm hồng những móng tay. Thuở nhỏ, cứ nghĩ đến đây là bọn trẻ con chúng tôi lại háo hức đợi chờ.

Còn ít ngày nữa mới sang tháng Năm âm lịch, nhưng cứ đến bữa cơm, mẹ tôi bảo: Các con học hành ngoan ngoãn, sắp đến tết này được ăn “cái rượu” (rượu nếp cẩm) và hoa quả để giết sâu bọ.

Đứa em gái còn háo hức hơn, vì nó rất thích được nhuộm đỏ móng tay, móng chân bằng lá móng, được đeo “túi bùa” thêu bằng chỉ ngũ sắc có hình trái đào, quả khế ở cổ. Đã đến tuổi xâu lỗ tai, để được đeo khuyên bạc như chúng bạn, em đã nhắc mấy lần, nhưng mẹ đều bảo, phải chờ đến mồng 5 tháng Năm mà xâu, mới chóng lành mà không bị nhiễm trùng.

Em trai út gần 1 tuổi, mẹ cũng không quên bôi tí hồng hoàng (một vị thuốc có màu đỏ pha vàng) vào thóp, vào ngực, vào rốn… Mẹ bảo làm như thế là để trừ tà, trừ bệnh tật, dễ nuôi.

Nhưng thú vị nhất là đợi đến trưa ăn cỗ, được gặm chân gà. Còn tinh mơ, mẹ đã gọi các con dậy ăn sáng. Nhà nghèo, đông anh em, việc ăn sáng ngày ấy thường có gì ăn nấy: Đứa cậy miếng cháy còn sót cạnh nồi bữa trước, đứa ăn mẩu sắn, củ khoai, bắp ngô… Nhưng sáng nay khác hẳn. Mỗi người được chia lưng bát “cái rượu” màu tím thẫm, rất mềm, thơm phức, ngọt lừ.

Đấy là rượu nếp cẩm, mẹ đã tự tay nấu cơm nếp, để nguội rồi giã men ủ từ mấy hôm rồi. Lại thêm quả mận, quả táo. Còn nhớ có năm cây vải thiều đầu ngõ chín đúng mùa, mẹ vặt mấy chùm biếu ông bà, đặt lên bàn thờ cúng cụ, còn chia cho mọi người vài quả. Sướng lắm!

Tôi để ý, khoảng 12 giờ trưa, sau khi hạ mâm cỗ cúng gia tiên, cả nhà ăn uống xong xuôi, thì mẹ tôi bưng rổ đi hái lá làm thuốc. Cũng vẫn chỉ nắm lá tre, lá tía tô, lá dâu, ngải cứu, nhưng mẹ cho rằng phải hái lá cây trong ngày hôm nay (tức mồng 5 tháng Năm) sẽ công hiệu hơn.

Món rượu nếp không thể thiếu trong dịp Tết Đoan ngọ.

Ngồi giữa nhà chọn lá thuốc, bà nội khẽ khàng kể chuyện ngày xưa: Tục hái thuốc “mồng 5” cũng bắt đầu từ giờ Ngọ. Người ta bảo đó là giờ có dương khí tốt nhất trong năm. Không hiểu có sức mạnh kì diệu nào của trời đất, hay linh khí của nhật nguyệt tụ dồn trong những lá cây cỏ thu hái được, có tác dụng chữa bệnh rất kỳ diệu. Nhất là đối với các chứng ngoại cảm, âm hư. Bà nội bảo: “Mẹ các cháu hái lá “mồng 5” thế này còn thiếu, bởi vì nhà ta vườn hẹp, có ít loài cây cỏ. Nếu đầy đủ ra, phải có nhiều hơn nữa, có khi tới gần trăm loại cơ đấy.

Chẳng hạn, lá ích mẫu, lá cối xay, lá vối, ngải cứu, sả, tử tô, kinh giới, lá tre, lá bưởi, cam, chanh, quýt, mít, muỗm, hành, tỏi, gừng, chè, ổi. Đến cả lá trầu không, cây sài đất, lá bồ công anh, lá sen, lá nhọ nồi đều quý... Đây toàn là cây cỏ trên vườn, ngoài ruộng ai ai cũng quen thuộc cả. Tất cả băm ra đem ủ rồi phơi khô, nấu uống dần vừa mát vừa lành”.

Tôi hỏi, sao lại gọi là “Tết giết sâu bọ”? Bà cười rồi nói: Truyền thuyết kể rằng, có một năm, vào ngày mồng 5 tháng Năm âm lịch, nhà nông sau vụ mùa bội thu thì sâu bọ tự nhiên bùng nở tràn lan. Các loài sâu bọ tàn phá ruộng vườn xơ xác, chẳng có cách nào diệt trừ. Rồi bỗng nhiên một ông già râu tóc bạc phơ từ xa đi tới, ông chỉ cho dân mỗi nhà lập một đàn cúng, gồm bánh tro, trái cây đương mùa. Dân chúng làm theo, bỗng chốc sâu bọ từng đàn lũ lượt lăn ra chết.

Ông già còn dặn: “Nếu sâu bọ vẫn hoành hành thì đúng ngày này cứ làm theo những gì ta đã dặn, sẽ trị được chúng”. Dân chúng trong vùng sung sướng tìm cách tạ ơn thì mới phát hiện ra vị ân nhân đã đi đâu tự bao giờ...

Để tưởng nhớ, dân làng bảo nhau lập đàn cúng tế ân nhân coi như vị thần đã hiển linh giúp dân thoát dịch họa, bảo vệ mùa màng, và lâu dần thành tục lệ, thành Tết “giết sâu bọ”, hay là Tết “mồng 5 tháng Năm”.

Từ xa xưa, người ta đã nghĩ rằng, trong một năm đây là giai đoạn chuyển mùa, chuyển tiết khí, nên sâu bọ, dịch bệnh dễ phát sinh. Vào ngày này, lũ ký sinh trùng sâu bọ nằm trong bụng người ngoi ra gây hại, gặp những thức ăn như nếp cẩm (cái rượu) và những trái cây có vị chua, cay, chát… sẽ bị diệt trừ. Thế nên Tết “mồng 5 tháng Năm” thường có mận, táo, xoài, nổi bật là rượu nếp cẩm.

Nhưng dân gian còn gọi là “Tết Đoan ngọ”. Người ta cắt nghĩa rằng: “Đoan” nghĩa là mở đầu, “Ngọ” là thời gian từ 11 giờ đến 13 giờ, giữa trưa. Ăn Tết Đoan ngọ là ăn bữa trưa… Rồi cũng từ xung quanh Tết Đoan ngọ đã xuất hiện nhiều tục lệ có ý nghĩa nhân văn.

Bà nội kể: Trước năm 1945 làng vẫn còn tục lễ “sêu”. Những chàng trai đã hỏi vợ hoặc dạm ngõ nhưng chưa cưới thường đi sêu nhà bố mẹ vợ. Lễ sêu cũng đơn giản, nhưng phải có đôi ngỗng, vài chục con chim ngói. Kèm thêm là cân đường cát, trái dưa hấu quê nhà. Thầy đồ xưa thường không lấy tiền học của ai, nhưng cứ vào dịp này, học trò đều sắm đồ lễ tết thầy.

Nào là túi gạo, lạng chè, phong bánh hoặc túi hoa quả, tùy tâm bố mẹ và hoàn cảnh mỗi nhà. Học trò cũ có người đã làm nên danh vọng cũng không quên kính cẩn thăm thầy. Con bệnh “thập tử nhất sinh” được thầy lang cứu thoát khỏi lưới hái thần chết, dịp Tết Đoan ngọ (còn gọi là tết hái thuốc) cũng có quà tết để tri ân.

***

Cuộc sống thời hiện đại như dòng nước cuồn cuộn chảy, mấy ai còn nhớ tới hái lá thuốc “mồng 5”? Các em gái có ai còn mong ngóng chờ đến Tết “mồng 5 tháng Năm” để được nhuộm đỏ móng chân, móng tay bằng lá móng? Có anh trai nào đi chợ sắm đôi ngỗng béo, và mua chim ngói để làm lễ sêu cho bố mẹ vợ tương lai?

Dẫu qua bao nhiêu “bãi bể nương dâu”, đổi thay chính sự, trong tâm thức người Việt thì Tết Đoan ngọ - Tết “mồng 5 tháng Năm” - Tết “giết sâu bọ”, tuy tên gọi có khác, nhưng vẫn tồn tại là một phong tục đẹp, với ý nghĩa thiêng liêng về đạo lý làm người.

Mấy năm nay bà nội và mẹ tôi đã thành người thiên cổ, nhưng hình ảnh, ký ức về Tết Đoan ngọ vẫn như nguyên mới. Và mỗi lần nhớ đến Tết “mồng 5 tháng Năm”, tôi lại bồi hồi nhớ về ký ức tuổi thơ.

KHÚC HÀ LINH