Kinh viết trên lá buông - 'báu vật' trong các chùa Khmer

Hòa thượng Chau Ty - người nắm giữ trọn vẹn kỹ thuật viết chữ trên lá buông. Ảnh: Trúc Hà

Kỳ công “viết” chữ

Hòa thượng Chau Ty (82 tuổi, trụ trì chùa Soài So, xã Núi Tô, huyện Tri Tôn, tỉnh An Giang) là truyền nhân đời thứ 9 của sãi cả chùa Xvay Ton (ở thị trấn Tri Tôn, huyện Tri Tôn). Hòa thượng Chau Ty được biết đến là người nắm giữ trọn vẹn kỹ thuật viết chữ trên lá buông. Theo Hòa thượng Chau Ty, trước đây, Tri Tôn là vùng đất có dân cư thưa thớt nhất tỉnh An Giang, đa phần là người Khmer sinh sống. Ngày trước, giấy viết rất hiếm, các bậc tiền bối đã nghĩ ra cách viết chữ trên lá buông (một loại cây phổ biến ở vùng Tri Tôn) thay thế giấy viết. Năm 24 tuổi, sư Chau Ty được cụ Chau Riêng đến chùa Soài So dạy cách viết kinh trên lá để giữ gìn nét đẹp văn hóa dân tộc. Nhờ cần cù, chăm chỉ, một thời gian sau, sư đã nắm rành kỹ thuật viết kinh trên lá buông.

Theo trụ trì Chau Ty, để hoàn thành một bộ kinh trên lá buông, người viết phải rất kỳ công từ khâu chuẩn bị nguyên liệu cho đến việc kiên trì viết chữ. Cụ thể, việc chọn lá buông cũng rất quan trọng, nếu lá già thì rắn chắc, khỏi mọt ăn, nhưng khó viết chữ; còn lá non, mềm, dễ viết thì dễ bị mọt ăn. Lá buông chuẩn phải viết được 5 hàng chữ, độ rộng khoảng 5cm, dài 60cm. Lá sau khi thu hoạch đem phơi nắng cho săn, rồi phơi sương để dẻo, cứ thế, lặp đi lặp lại từ 5-7 lần mới viết chữ được.

“Để chép kinh trên lá buông phải dùng một loại bút chuyên dụng. Loại bút này người Khmer gọi là đéc-cha, được làm bằng gỗ, vừa tay cầm, một đầu có gắn mũi kim nhọn để khắc chữ xuống thân lá. Khi đó, tay phải cầm bút, còn tay trái giữ lá, nhưng đầu bút phải tựa lên ngón cái của bàn tay kia. Khi viết, ngón tay cái sẽ điều khiển đầu bút. Cái khó nhất là sự kết hợp thật nhịp nhàng, đều đặn giữa hai tay và nét viết phải có cùng một độ sâu. Nói là viết chứ thực ra chẳng khác gì điêu khắc, khắc họa những con chữ lên tấm lá” - Hòa thượng Chau Ty cho biết. Thông thường, một bộ kinh có số lượng từ 4-10 cuốn, mỗi cuốn có từ 20-60 lá buông, mỗi lá chỉ viết được 5 dòng, với hơn 150 chữ và phải mất 1 tháng mới hoàn thành 1 bộ kinh, không kể thời gian tái chế nguyên liệu.

Theo Hòa thượng Chau Ty, việc viết kinh Phật trên lá buông không đơn thuần là sao chép lại văn bản đã có, mà người viết phải hiểu và đọc được loại chữ Pali và chữ Khmer cổ, với nhiều nét viết rất khó. Loại chữ này cần phải thật kiên trì mới học và thông thạo hết từng nét, rất khác với loại chữ viết mà người Khmer của vùng đồng bằng sông Cửu Long hiện đang sử dụng. Độ khó của ngôn ngữ cổ cùng với yếu tố khách quan là do thiếu lá buông nên khiến việc viết kinh trên loại lá này ngày càng mai một. Trước đây, Hòa thượng Chau Ty từng đứng lớp dạy viết kinh lá buông cho hơn 10 vị sư sãi, đồng bào Khmer, thế nhưng, số học trò thành thạo kỹ thuật khắc chữ lên lá buông rất ít.

Gìn giữ cho muôn đời sau

Theo nhiều tài liệu, trong điều kiện thiếu giấy viết, việc in ấn xưa kia còn khó khăn, vị sãi cả chùa Xvay Ton đã khởi xướng việc chép lại kinh Phật để phục vụ thuyết giảng và lưu truyền cho đời sau. Trải qua thời gian, kinh lá buông được người Khmer xem là "báu vật" linh thiêng, gìn giữ trong các chùa Khmer, trong nhà của các vị Achar (người có vai trò quan trọng trong đời sống văn hóa - xã hội; những người có uy tín trong phum sóc, được xem là “đầu tàu” cho những thiết chế về đạo đức, lối sống trong các phum sóc người Khmer). Ðây không chỉ là bộ kinh đặc trưng của Phật giáo Nam tông Khmer, mà còn chứa đựng triết lý sống của người Khmer. Trong cuộc đời mình, người Khmer đến chùa từ rất sớm, không chỉ để học kinh, học chữ mà trên hết là học cách làm người.

Thống kê của Sở Nội vụ An Giang cho thấy, tỉnh An Giang còn khoảng 170 bộ kinh lá buông với trên 900 quyển có tuổi đời khoảng trên dưới 120 năm, nằm rải rác tại một số ngôi chùa Khmer lớn thuộc 2 huyện Tri Tôn và Tịnh Biên. Trong đó, chùa Xvay Ton còn lưu giữ nhiều nhất với hơn 100 bộ kinh lá buông nguyên vẹn. Năm 2006, chùa Xvay Ton đã được Trung tâm sách kỷ lục Việt Nam xác lập kỷ lục "Ngôi chùa lưu giữ nhiều bộ kinh lá buông nhất Việt Nam". Năm 2017, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã đưa "Tri thức và kỹ thuật viết chữ trên lá buông của người Khmer ở 2 huyện Tri Tôn và Tịnh Biên" vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Hòa thượng Chau Ty cũng được Chủ tịch nước tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú năm 2015 và danh hiệu Nghệ nhân Nhân dân năm 2019.

Nhằm có giải pháp kịp thời bảo tồn và phát huy di sản văn hóa của đồng bào dân tộc Khmer, tháng 11/2021, UBND tỉnh An Giang đã quyết định phê duyệt Đề án “Bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể tri thức và kỹ thuật viết chữ trên lá buông của người Khmer tỉnh An Giang đến năm 2030”. Trên cơ sở bảo tồn và phát huy, tỉnh An Giang tiến tới việc lập hồ sơ trình UNESCO công nhận tư liệu tri thức và kỹ thuật viết chữ trên lá buông của người Khmer ở tỉnh An Giang là di sản ký ức thế giới khu vực châu Á - Thái Bình Dương. Dự kiến, giai đoạn này sẽ được triển khai từ năm 2028 đến năm 2033.

Mặc dù những giá trị văn hóa của các bộ kinh được viết trên lá buông đã được ghi nhận, tuy nhiên di sản này vẫn chưa được nhiều người biết đến. Theo Hòa thượng Chau Ty thì những người tìm đến đây thường là các nhà nghiên cứu, báo chí, một số ít người đọc được thông tin tìm đến để “tận mục sở thị”. Tiến sĩ Hồ Văn Tường (Trường Đại học Bình Dương) - một trong những người dành sự quan tâm đặc biệt đến giá trị của các bộ kinh viết trên lá buông của người Khmer cho rằng, để lưu giữ các bộ kinh này cần thực hiện đồng bộ nhiều giải pháp. Bên cạnh việc tìm các giải pháp công nghệ hiện đại để lưu giữ, cần quảng bá sâu rộng giá trị kinh lá buông. Với những đặc biệt của mình, các bộ kinh trên lá buông có thể tạo sức hút khách du lịch đến với chùa Khmer để tìm hiểu, chiêm ngưỡng. Việc đông đảo người biết đến sẽ góp phần bảo tồn kinh lá buông tốt hơn.

Trúc Hà - Tào Đạt