'Hồi ức đến tương lai': Những 'mảnh ghép' về giáo sư Trần Văn Thọ

Chia sẻ về GS. Trần Văn Thọ, chuyên gia kinh tế Phạm Chi Lan nhận định ông là “mẫu hình của nhà trí thức chân chính” bởi “đã không ngừng học hỏi, nghiên cứu, sáng tạo, nâng cao tầm vóc của mình”. Và không đâu khác ngoài cuốn sách Hồi ức đến tương lai vừa được phát hành cho ta thấy rõ điều đó.

Được đúc kết từ hàng chục bài báo đã viết trong nhiều thập kỷ cho nhiều tờ báo, tạp chí ở Việt Nam, Hồi ức đến tương lai là những trăn trở, suy tư của GS. Trần Văn Thọ trong nhiều lĩnh vực, từ kinh tế, chính trị đến văn hóa, giáo dục... nhằm đưa Việt Nam “cất cánh” trong kỷ nguyên mới.

Như đúng tựa đề, cuốn sách gồm 2 phần “hồi ức” và “tương lai” được viết như những đúc rút ở thì “quá khứ” để hướng đến “ngày sau”, do đó có thể coi đây là tác phẩm vừa riêng tư lại vừa bao quát của một người phải vượt qua bao khó khăn để đến được thành công cũng như của một trí thức luôn quan tâm, nặng lòng đưa đất nước phát triển.

Chia sẻ về GS. Trần Văn Thọ, chuyên gia kinh tế Phạm Chi Lan nhận định ông là “mẫu hình của nhà trí thức chân chính”. Ảnh: MIT University.

Một chân dung khác về giáo sư Trần Văn Thọ

Ở phần đầu tiên, GS. Trần Văn Thọ đã đưa độc giả về lại những ngày xa xưa với cậu bé Thọ ở thị xã Điện Bàn nghèo khó đứng trước nguy cơ không được đi học do những lề thói đã ăn sâu ở giai đoạn ấy. Nhưng may mắn vì thích đọc sách và có người ông vô cùng thấu hiểu, cậu đã hoàn thành các cấp, vào đến Sài Gòn và đến được Nhật như một định mệnh.

Tác giả cho biết từ khi qua tuổi cổ lai hy ông lại thích “viết về kỷ niệm, kỷ niệm trong giao lưu với các bậc tiền bối hay hồi ức về người thân, về bạn bè, về văn thơ, âm nhạc...” nên cuốn sách này phần lớn có tính văn nghệ, bút ký... tương đối nhẹ nhàng. Tuy vậy những bài viết ấy không chỉ mang tính bâng quơ, mà độc giả dù ở độ tuổi hay thế hệ nào cũng sẽ rút được những bài học riêng cho bản thân mình.

Chẳng hạn ở bài viết đầu tiên, chi tiết ông nội của tác giả quyết mua vé số, mong trúng để có tiền cho cháu đi học dù phải lặn lội đi mua và dò xổ số đến 10 cây số khiến không ít người cảm động. Cảnh ông chạy vạy để cháu mình được học tiểu học cũng đong đầy cảm xúc... từ đó truyền đi vai trò quan trọng của việc học và không ngừng bổ sung vốn tri thức của bản thân.

GS. Trần Văn Thọ phát biểu tại cuộc hội thảo về APEC, AFTA và WTO do VAPEC đồng tổ chức vào năm 1997. Ảnh tư liệu/VLU

Là người quan tâm đến thời cuộc, ở cuốn sách này, tác giả cho biết sở dĩ có một phần điều đó vì ông chịu ảnh hưởng của rất nhiều người “nặng lòng” tương tự. Đơn cử như ông Huỳnh Ngọc Hòa – người đã khuyến khích tác giả vào Sài Gòn học, các bạn đồng nghiệp như Huỳnh Bửu Sơn, Trần Đức Nguyên… hay những “người thầy” như GS. Phan Huy Lê... thậm chí là cả tiểu thuyết Đoạn tuyệt của Nhất Linh. Những chân dung nhân vật cũng đồng thời hé lộ những góc rất khác, cung cấp cho độc giả nhiều góc nhìn thú vị.

Qua đó ông cũng chia sẻ về sở thích và những điều tâm đắc khi đọc văn chương của Tự lực Văn đoàn, về quá trình phát triển sự đọc từ truyện Tàu đến văn học tiền chiến, tiểu thuyết lãng mạn, phê phán hiện thực của tác giả Việt và sau cùng là văn, thơ của các tác giả nước ngoài... Mỗi thể loại đều cho ông những hiểu biết riêng về cách đối nhân xử thế, về các quan sát, ứng xử với người xung quanh từ đó hình thành hệ giá trị cá nhân, theo mình đến suốt cuộc đời.

Song song đó, tuy không phải các chủ đề chuyên môn, nhưng những phản biện về thơ tân hình thức, phân tích cái hay của thơ Đinh Hùng, của các bản bolero khi đi xa lại nhớ hay các bản nhạc Nhật nổi tiếng được Việt ngữ... lại cho ta thấy một tâm hồn nhạy cảm và dễ rung động, từ đó bổ sung một góc rất mới về GS. Trần Văn Thọ mà trước đó nhiều người vốn biết đến ông như một chuyên gia kinh tế, một nhà trí thức đau đáu hướng về quê nhà.

Bìa sách Hồi ức đến tương lai do Omega+ và NXB Đà Nẵng ấn hành. Ảnh: Omega+

Tiếng nói tri thức kịp thời cho những bước ngoặt của đất nước

Sinh sống và làm việc nhiều thập kỷ tại Nhật Bản, nên Hồi ức đến tương lai cũng có nhiều bài viết về xứ sở hoa anh đào, từ những cảm xúc đặc biệt như những bài báo đầu tiên góp bằng tiếng Nhật, ra mắt cuốn sách đầu tiên hay bài giảng cuối cùng tại Đại học Waseda trước khi nghỉ hưu... Sự gắn bó này, như chính ông gọi, rằng bản thân là người “có hai quê hương để về”.

Nhưng quan trọng và đặc biệt hơn cả là những bài viết mà từ các công thức thành công “thần kỳ” của Nhật Bản, ông đã đúc rút ra những kinh nghiệm để nước nhà có thể phát triển. Theo ông, có một từ khóa để chỉ nguyên nhân “tổng hợp” cho thành tích của Nhật Bản đó là năng lực xã hội, nơi mọi người đều coi trọng lòng yêu nước và lòng tự hào dân tộc, muốn góp sức mình cho công cuộc phát triển chung.

Bằng những bài viết ngắn nhưng đầy ắp thông tin về những vĩ nhân Nhật Bản từ thế kỷ 19 cho đến hiện nay, ông đã gửi gắm những bài học để nhiều đối tượng độc giả, dù là người bình thường trong cách ứng xử hàng ngày hay các chính trị gia trên con đường chấn hưng đất nước...

Đó là hai chính khách Saigo Takamori, Katsu Kaishu với cuộc đàm phán Vô huyết khai thành cho ta biết tinh thần phụng sự đất nước quan trọng hơn thắng – bại cá nhân ra sao; là các chủ doanh nghiệp Honda (Honda Soichiro), Panasonic (Matsushita Konosuke), Toyota (Toyoda Kiichi)... đề cao triết lý phụng sự xã hội thế nào.

Ngoài ra, các đời thủ tướng từ Ikeda Hayato (1860 – 1965), Abe Shinzo (2006 – 2007 và 2012 – 2020) cũng là những gương sáng trong cách đối ngoại và quan hệ quốc tế, trọng dụng người tài, tri thức trong nước... từ đó có các chính sách kinh tế thành công, đưa đất nước phát triển.

Bên cạnh là người tổng hợp các kinh nghiệm đã có, cuốn sách cũng gồm nhiều kỷ niệm với Nhóm Thứ Sáu cũng như khi GS. Trần Văn Thọ được mời vào Tổ Tư vấn của Thủ tướng Võ Văn Kiệt, vào Ban nghiên cứu chính sách của Thủ tướng Phan Văn Khải, vào Tổ tư vấn của Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc.

Một khía cạnh khác từ hai bờ Việt – Nhật là những nỗ lực của ông trong việc thúc đẩy hơn nữa mối quan hệ khăng khít giữa 2 nước, mà biểu hiện rõ nhất là khi ông được trao tặng Huân chương Thụy Bảo của Nhật hoàng. Bên cạnh đó, hành trình vận động thành lập Trung tâm Kinh tế châu Á – Thái Bình Dương Việt Nam (VAPEC) cũng được kể lại, cho thấy trách nhiệm của một tri thức trước vận mệnh đất nước.

GS. Trần Văn Thọ ký tặng sách Hồi ức đến tương lai cho sinh viên, độc giả. Ảnh: MIT University

Và không chỉ ở khía cạnh ngoại giao, kinh tế, mà nỗ lực này còn được nhìn thấy trong cả giáo dục, như khi ông và em trai hỗ trợ để xây dựng nên trường tiểu học Junko cách không xa mấy nơi mình sinh ra cũng như thành lập các quỹ học bổng… Ngoài ra nhiều bài viết cũng xoáy sâu vào đề tài này, khi coi giáo dục là gốc rễ, là yếu tố quan trọng để thay đổi nước nhà…

Và không chỉ Nhật Bản, phạm vi cuốn sách còn mở ra rộng khắp những suy tư ở nhiều lĩnh vực, được trình bày một cách rành mạch, khúc chiết... dựa trên kinh nghiệm đến từ khắp nơi, từ phương Tây (trong cách giới nhà giàu đóng góp cho thư viện các trường thế nào, tính ưu việt của Đại học Harvard ra sao)... cho đến các quốc gia láng giềng trong chuỗi bài ghi nhận trực tiếp tình hình khu vực ASEAN cũng như Trung Quốc, Đài Loan, Hàn Quốc...

Càng đặc biệt hơn nữa khi các bài viết này được kết hợp nhuần nhuyễn với văn học, nghệ thuật, lịch sử nước nhà, nên giàu hình tượng, nhịp điệu cũng như chứa nhiều ẩn dụ đắt giá, đọng lại rất lâu trong lòng người đọc.

Chẳng hạn trong mối quan hệ thiên về nhập siêu với Trung Quốc, ông đã dùng hai vế sánh đôi trong Bình Ngô đại cáo của Nguyễn Trãi: “Trải Triệu, Đinh, Lý, Trần nối đời dựng nước/ Cùng Hán, Đường, Tống, Nguyên đều chủ một phương” để kêu gọi nước ta tiến lên giai đoạn phân công hàng ngang trong quan hệ với Trung Quốc, thay vì phụ thuộc trên - dưới…

Hay trong bài bàn về “anh hùng trong thời đại phát triển”, ông cũng lẩy ý của vua Trần Nhân Tông: “Người lính già đầu bạc, kể mãi chuyện Nguyên phong” với kỳ vọng các nhà lãnh đạo sẽ làm hết sức mình, để nhiều thập kỷ sau có thể tự hào về những cống hiến của mình...

Có thể nói không chỉ có những đóng góp rất lớn cho quan hệ Việt – Nhật, là tiếng nói tri thức kịp thời cho những bước ngoặt của đất nước, mà qua Hồi ức đến tương lai, ta còn thêm hiểu những gì đã định hình nên một Trần Văn Thọ vừa nhạy cảm vừa kiên quyết, vừa sâu sắc vừa thẳng thắng nhìn vào sự thật. Đây là cuốn sách cho thấy những tâm tư của ông bên cạnh một chân dung cá nhân vốn ít người biết, và nay dần được hé lộ.

Minh Anh