Hình tượng 'hổ phù' - từ truyền thống tới ứng dụng đương đại

Người Việt “mềm hóa” hình tượng La hầu

Hổ phù là hình tượng trang trí rất phổ biến trong mỹ thuật Việt, chúng xuất hiện tại các công trình đình, chùa, đền, miếu; trong đồ thờ cúng và cả trang phục của người Việt. Tuy nhiên, nhiều nghiên cứu cho thấy, hổ phù chính là La hầu - một biểu tượng có nguồn gốc từ văn hóa Ấn Độ. Đây là điều được các chuyên gia văn hóa chia sẻ tại tọa đàm “Đồ án Hổ phù - Từ truyền thống tới ứng dụng thiết kế sáng tạo” vừa diễn ra tại Hà Nội.

Theo PGS. TS Trần Trọng Dương (Trường Đại học Công nghiệp Hà Nội), sau quá trình nghiên cứu, truy nguyên, nhóm của ông đã tìm được đồ án đầu tiên có gắn chữ “hổ phù”, song đây lại là bản vẽ của một học giả người Pháp. “Từ đó, hình tượng này mới có tên gọi “hổ phù” như hiện nay, nhưng theo chúng tôi, đây là một sự nhầm lẫn”, PGS. TS Trần Trọng Dương nhận định.

Hình tượng La hầu. Ảnh: TL

Ông Dương phân tích, “hổ phù” thực chất là tên gọi của một tín vật sử dụng trong quân sự cổ. Đây là một loại phù hiệu có hình đầu hổ, được chia làm hai mảnh. Khi xuất quân, vua giữ một nửa, tướng cầm quân ra trận giữ một nửa. Do vậy, cách gọi “hổ phù” là hiện tượng “biểu tượng thất truyền” - điều không hiếm xảy ra trong văn hóa Việt. Từ đó, PGS. TS Trần Trọng Dương khẳng định, tên gọi chính xác của hình tượng này là La hầu chứ không phải là “hổ phù”.

Đồng tình với quan điểm này, TS. Trần Hậu Yên Thế (Trường Khoa học Liên ngành và Nghệ thuật) cho rằng, đã có thời điểm văn hóa Việt bị đứt gãy và tiếp nối lại là những người Pháp. Mặc dù rất uyên bác nhưng đâu đó họ vẫn có những “độ vênh”, do đó nhiệm vụ của chúng ta bây giờ là nối lại những đứt gãy đó.

Tác giả cuốn sách “Đi tìm khuôn mặt La hầu” cho biết thêm, hình tượng La hầu có nguồn gốc từ nền văn minh Ấn Độ cổ đại với câu chuyện thần Vishnu chém đứt ngang thân quỷ Rahu khi nó đang uống trộm nước thần trường sinh. Biểu tượng này cũng được tiếp nhận trong văn hóa Khmer và văn hóa Thái Lan. Đặc biệt, khi đi vào văn hóa Phật giáo, với pháp lực vô biên, Đức Phật đã hàng phục được quỷ Rahu, từ đó con quỷ này trở thành biểu tượng cho sự quy thuận, có vai trò bảo vệ Phật pháp trong các đền chùa và canh giữ các không gian thiêng.

Theo TS. Trần Hậu Yên Thế, trong tiến trình phát triển, đã có sự Việt hóa các biểu tượng văn hóa nước ngoài. Tuy nhiên, thời điểm xuất hiện của hình tượng Rahu trong mỹ thuật Việt khá muộn, có thể vào cuối thế kỷ XVIII. Đồng thời, trong văn hóa Việt Nam, hình tượng La hầu có lớp liên quan đến Rahu, có lớp liên quan đến Phật giáo và dáng dấp khá giống với linh vật Rìa hu trong văn hóa Khmer. Dù vậy, các yếu tố tạo hình của người Việt đã bớt đi sự dữ dằn, thay vào đó là xuất hiện các yếu tố “rồng hóa”, “sen hóa”.

“Văn hóa Việt Nam có thể bắt nguồn từ tín ngưỡng con Rồng cháu Tiên, với một hệ sinh thái rồng phong phú, trong khi cộng đồng người Khmer không có quan điểm đó, thành ra hình ảnh liên quan đến quỷ có vẻ sâu đậm hơn”, ông Thế cho hay.

TS. Trần Hậu Yên Thế nhấn mạnh thêm rằng, dấu ấn của người Việt thể hiện rất rõ qua đồ án “sen hóa La hầu”. Đồ án này rất phong phú và xuất hiện ở rất nhiều đình đền, chùa - điều đó đã minh chứng cho sức sáng tạo của ông cha ta.

Nhà sáng tạo “chới với” khi ứng dụng di sản

Nhiều chuyên gia cho rằng, so với các quốc gia trong khu vực, hệ thống biểu tượng của Việt Nam rất phong phú khi tiếp biến cả văn hóa Trung Quốc và Ấn Độ. Tuy nhiên, việc đưa ứng dụng di sản truyền thống vào đời sống đương đại vẫn còn nhiều khó khăn. Trong đó, nhà thiết kế Nguyễn Văn Hiệu - Trưởng bộ phận nghiên cứu và phát triển sản phẩm Vạn Thiên Y chia sẻ câu chuyện “vỡ đầu, chảy máu” của mình vừa mới xảy ra gần đây.

Chuyện là, khi tham gia một dự án tạo hình cho phim, anh có sử dụng hình tượng “hổ phù” trong sản phẩm cửa võng, ban thờ. Thế nhưng câu đầu tiên mà anh nhận được từ nhà đầu tư bộ phim là câu chất vấn “tại sao hổ phù mà không thấy dấu hiệu nào của hổ?” Để chiều lòng nhà đầu tư, anh phải “bỏ đi chữ thọ, thêm cái móng to hơn, cho thêm cái vằn, thêm tai”. Sau khi chỉnh sửa, quả nhiên hình tượng giống hổ hơn nhưng không còn nét gì của “hổ phù” nữa. Và cuối cùng, tạo hình đó cũng không được dùng.

Sau đó, nhóm còn đưa thêm một hình tượng Hổ phù/La hầu lên cuốn thư thì nhận được phản hồi “trông ngố quá”… Trước đó, các anh đã từng đưa hình tượng hổ phù lên áo lễ của các bậc cao niên trong lễ hội đình So, lễ hội đền Đô thì nhận được phản hồi khá tích cực. Nhưng cũng hình tượng đó khi đưa lên áo phông cho giới trẻ thì lại trở thành sản phẩm “nửa nạc nửa mỡ” và đây là sản phẩm bán ế nhất của Vạn Thiên Y.

Sập đá cổ đặt trước Tiền đường chùa Bối Khê (Hà Nội) có tạc hình La hầu ngậm chữ Thọ. Ảnh: T.Toàn

Từ thực tế của bản thân, Nguyễn Văn Hiệu cho biết, anh và nhiều bạn trẻ khác đang “chới với” khi ứng dụng những hình tượng mỹ thuật của văn hóa Việt vào sản phẩm sáng tạo. Sản phẩm luôn nhận được những câu phán xanh rờn là “ngô nghê”, là “ngố”. Từ đó, các nhà sáng tạo rất khó trong việc đưa văn hóa Việt vào sản phẩm của mình để hợp thị hiếu của công chúng…

Cũng chia sẻ về một “kinh nghiệm xương máu” để thấy rằng việc đem di sản ứng dụng vào đời sống đương đại không phải là con đường “toàn hoa hồng”, PGS.TS Trần Trọng Dương cho biết, sau khi hoàn thành đồ án phỏng dựng kiến trúc chùa Diên Hựu bằng công nghệ thực tế ảo, nhóm nghiên cứu đã cho ra đời một games trải nghiệm nhập vai. Theo đó, người chơi sẽ đeo kính VR để “xuyên không” từ thế kỷ XXI về thế kỷ XII chiến đấu với các thế lực hắc ám bảo vệ thành Thăng Long. Games được đưa vào không gian một bảo tàng và không chỉ trẻ em mà người lớn cũng “rất mê”. Nhiều em đi taxi đến, tua đi tua lại trò chơi không chán.

“Nhưng các nhà bảo tàng “dựng tóc gáy lên” bảo tại sao các ông lại đưa games vào? Họ không chấp nhận games, mặc dù chúng tôi thiết kế 45 phút thì hết 40 phút nói thế nào là Mandala, thế nào là khảo cổ, bi ký thế nào, các con xem xong mới vào chơi 5 phút games... Vậy là cho đến nay sản phẩm vẫn không thể thương mại hóa”, ông Dương nói.

Xác định còn nhiều khó khăn, nhưng chia sẻ với Báo NB&CL, nhà thiết kế Nguyễn Văn Hiệu cho rằng, thời cơ luôn đi liền với thách thức: “Chúng ta đã có sẵn một kho tàng di sản phong phú, đẹp đẽ, vấn đề là ứng dụng di sản đó thế nào. Bởi lẽ, trong thời đại hiện nay, sự chênh lệch của chất lượng hàng hóa không nhiều, người mua sản phẩm còn vì câu chuyện đằng sau đó nữa. Vậy nên việc đưa giá trị văn hóa vào sản phẩm một cách sáng tạo và kể được câu chuyện văn hóa đó sẽ tạo ra những giá trị khác biệt. Chúng tôi có sai lầm, có thất bại nhưng cũng đã có những sản phẩm thành công”.

Thế Vũ