Hành trình trở thành di sản nhân loại

Tín ngưỡng dân gian trăm năm

Có rất nhiều tư liệu, công trình của các nhà nghiên cứu trong, ngoài nước về nguồn gốc Bà Chúa Xứ núi Sam; tồn tại khá nhiều dị bản về sự hình thành miếu Bà. Lưu truyền phổ biến nhất trong dân gian vùng Châu Đốc, An Giang là truyền thuyết: “… Cách đây khoảng 200 năm, có một bọn quấy nhiễu vùng biên giới đã đến núi Sam. Tại đây, chúng gặp tượng Bà ở gần đỉnh núi. Chúng nổi lòng tham, tìm cách đem đi, nhưng chỉ xê dịch được một đoạn, nên tức giận đập phá làm gãy tay trái của pho tượng, sau đó chúng bỏ đi. Dân làng với lòng tín ngưỡng, đã huy động hàng trăm người lực lưỡng đưa tượng xuống núi để phụng thờ và gìn giữ, nhưng làm cách nào cũng không lay chuyển được. Khi ấy, Bà bèn đạp đồng cho một người phụ nữ, tự xưng là Chúa Xứ Thánh Mẫu, mách cho dân làng biết rằng muốn đem Bà xuống núi chỉ cần 9 cô gái đồng trinh lên di tượng là được. Quả nhiên, khi các cô gái đến khiêng thì tượng Bà trở nên nhẹ nhàng và di chuyển một cách dễ dàng. Đến chỗ miếu Bà tọa lạc hiện nay, tượng bỗng nặng trịch, không nhấc lên được nữa. Dân làng nghĩ rằng Bà muốn ngự tại đây, nên lập miếu thờ. Hôm đó, là ngày 25/4 âm lịch, dân làng lấy ngày này làm Lễ Vía Bà”.

Khoảng năm 1820, miếu Bà chỉ là một nơi tre lá đơn sơ, nằm trên vùng đất trũng phía Tây Bắc núi Sam (thuộc làng Vĩnh Tế), lưng quay về vách núi, chánh điện nhìn ra con đường làng và cánh đồng bát ngát. Sau nhiều lần trùng tu, miếu ngày càng khang trang, thu hút lòng tin của dân địa phương. Hội tề làng đứng ra quản lý, tổ chức Lễ Vía ngày một lớn hơn. Tuy nhiên, có đến 2 nhân vật chính trong lễ hội: Thiên thần và nhân thần. Thiên thần chính là Chúa Xứ Thánh Mẫu - nhân vật tâm linh, huyền bí, hiện hữu bằng nhiều truyền thuyết và trong tín ngưỡng của người dân. Nhân thần Thoại Ngọc Hầu là nhân vật có thật, mệnh quan triều đình nhà Nguyễn, người có công tổ chức đắp đường, đào kinh, mở mang xóm ấp, phát triển sản xuất, bảo vệ biên cương, đem lại an lành và sung túc cho Nhân dân.

Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ núi Sam truyền thống được giữ gìn, thực hành qua nhiều thế hệ tại Châu Đốc, mang đậm bản sắc văn hóa của cư dân vùng Tây Nam Bộ. Ngày Vía chính là ngày 25/4 âm lịch. Các nghi lễ cúng cổ truyền gồm có: Lễ tắm Bà (cử hành vào 24 giờ đêm 23, rạng sáng 24/4 âm lịch); Lễ thỉnh Sắc (cử hành lúc 15 giờ, ngày 25/4 âm lịch); Lễ túc Yết và xây Chầu (cử hành vào 24 giờ đêm 25, rạng sáng 26/4 âm lịch); Lễ Chánh tế (cử hành lúc 4 giờ, ngày 27/4 âm lịch); Lễ hồi Sắc (cử hành lúc 15 giờ, ngày 27/4 âm lịch).

Ảnh: THANH HÙNG

7 năm kiên trì, tâm huyết

Với những giá trị lịch sử, văn hóa tiêu biểu, có ý nghĩa đặc biệt quan trọng đối với cộng đồng, năm 2014, Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ núi Sam được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch (VH-TT&DL) ghi danh vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Năm 2024, tỉnh An Giang long trọng tổ chức khai hội, kỷ niệm tròn 10 năm sự kiện này. Thập niên qua, bên cạnh việc nâng cao lòng tự hào, ý thức của cộng đồng trong việc gìn giữ bảo vệ tốt lễ hội, tỉnh An Giang còn góp phần nâng tầm giá trị, tăng sức hấp dẫn, thu hút khách du lịch, vừa hình thành sản phẩm văn hóa, du lịch từ di sản, thúc đẩy phát triển kinh tế địa phương.

Nhưng đó chưa phải là điểm dừng xứng tầm của lễ hội. Giám đốc Sở VH-TT&DL Nguyễn Khánh Hiệp thông tin, việc xây dựng hồ sơ Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ núi Sam đệ trình tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên Hiệp Quốc (UNESCO) ghi danh vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại được đặt ra trong buổi làm việc giữa Thứ trưởng Bộ VH-TT&DL Đặng Thị Bích Liên với lãnh đạo tỉnh An Giang giữa năm 2018. Tháng 6/2020, Văn phòng Chính phủ thông báo ý kiến của Phó Thủ tướng Chính phủ về việc dự kiến lập hồ sơ Di sản văn hóa phi vật thể tiêu biểu của Việt Nam trình UNESCO, trong đó có Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ núi Sam.

“Từ tháng 5/2021 - 2/2022, hồ sơ Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ núi Sam được thực hiện theo quy định pháp luật. UBND tỉnh An Giang xin ý kiến thẩm định của Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia; Bộ VH-TT&DL; liên tục chỉnh sửa, bổ sung hoàn chỉnh hồ sơ. Tháng 12/2024, Ủy viên Ban Chấp hành Trung ương Đảng, Bí thư Tỉnh ủy An Giang Lê Hồng Quang làm trưởng đoàn công tác của tỉnh tham gia bảo vệ hồ sơ tại kỳ họp thứ 19 của Ủy ban Liên Chính phủ Công ước 2003 (tổ chức tại Thủ đô Asuncíon, Cộng hòa Paraguay). Niềm vui nhanh chóng đến với An Giang, khi Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ núi Sam được tổ chức UNESCO ghi danh vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại” - ông Nguyễn Khánh Hiệp thông tin.

Giữ gìn, phát huy bản sắc - Kết nối tương lai

Đây là lễ hội truyền thống đầu tiên của vùng ĐBSCL được đón nhận vinh dự trở thành di sản văn hóa phi vật thể đại diện nhân loại. “Để ghi dấu sự kiện này, địa phương long trọng tổ chức Lễ đón bằng UNESCO ghi danh Di sản văn hóa phi vật thể Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ núi Sam vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại; khai hội Vía Bà năm 2025 an toàn, chu đáo, làm tiền đề, cầu nối quan trọng giới thiệu văn hóa, lịch sử và bản sắc An Giang đến với Nhân dân trong, ngoài nước. Thời gian tới, tỉnh tiếp tục nhận diện giá trị, nghiên cứu, kiểm kê, tư liệu hóa Di sản văn hóa phi vật thể Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ núi Sam; tập quán, nghi lễ, lễ hội truyền thống tốt đẹp gắn với di sản; đẩy mạnh tuyên truyền, giáo dục nhằm nâng cao nhận thức của toàn xã hội, đặc biệt là thế hệ trẻ đối với việc bảo vệ, phát huy giá trị di sản, giáo dục truyền thống yêu nước, “Uống nước nhớ nguồn”, tinh thần hòa hợp dân tộc và trân trọng vai trò của người phụ nữ trong cộng đồng” - Phó Chủ tịch UBND tỉnh An Giang Nguyễn Thị Minh Thúy khẳng định.

Trao truyền giá trị còn nằm ở chỗ tạo điều kiện cho việc thực hành, sáng tạo và truyền dạy di sản trong cộng đồng; tôn vinh, có chính sách khen thưởng, phong tặng danh hiệu vinh dự Nhà nước cho cá nhân, cộng đồng có nhiều đóng góp trong việc gìn giữ, thực hành, truyền dạy, bảo vệ và phát huy giá trị di sản lễ hội. Trọng trách của thế hệ sau là tăng cường quản lý Nhà nước, ngăn ngừa, loại bỏ hủ tục, xử lý nghiêm hành vi lợi dụng di sản để trục lợi, làm sai lệch di sản, tác động tiêu cực tới đời sống cộng đồng, xã hội; bảo vệ tính nguyên bản của các nghi lễ, tránh thương mại hóa hoặc biến tướng lễ hội; gắn bảo tồn di sản văn hóa với phát triển du lịch bền vững.

Hôm nay, một Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại được ghi danh trên mảnh đất An Giang. Với những cam kết mạnh mẽ từ chính quyền và cộng đồng, tin tưởng rằng, lễ hội sẽ tiếp tục được bảo vệ, phát huy, trở thành nguồn lực quan trọng phát triển đất nước, địa phương, làm nền tảng văn hóa tinh thần giáo dục thế hệ tương lai.

GIA KHÁNH