Hành trình đi tìm 'giấy khai sinh' của Bộ Công Thương cùng các cơ quan tiền nhiệm: Bài học lịch sử xuyên suốt tám thập kỷ

Nhận nhiệm vụ tìm kiếm các văn bản pháp lý về quá trình hình thành Bộ Công Thương và các cơ quan tiền nhiệm để trưng bày tại Triển lãm “80 năm ngành Công Thương lớn mạnh cùng đất nước”, nhóm thực hiện nội dung chúng tôi hiểu ngay đây sẽ là một hành trình không hề đơn giản. Trong 80 năm qua, các cơ quan thực hiện chức năng quản lý nhà nước về công nghiệp và thương mại đã trải qua vô số lần sáp nhập, chia tách, đổi tên và điều chỉnh chức năng.

Hành trình gấp rút

Tiến độ triển khai nhiệm vụ ban đầu khá chậm, nhiều văn bản cần tìm được Trung tâm Lưu trữ Quốc gia III và Thư viện Quốc gia Việt Nam yêu cầu kiểm tra lại vì nghi ngờ sai thông tin. Chúng tôi phải thay đổi phương pháp tiếp cận cũng như mở rộng phạm vi tìm kiếm, đồng nghĩa với việc khối lượng tài liệu cần tra soát tăng lên gấp bội. Kết quả bắt đầu khả quan!

Một số văn bản khi tìm thấy mới giúp chúng tôi “vỡ lẽ”, không phải do việc lập danh mục, công tác lưu trữ, hay tra cứu chưa chuẩn xác, mà vì những “đặc thù” trong các lần chia tách, sáp nhập, giải thể, sắp xếp lại các cơ quan, đặc biệt trong bối cảnh chiến tranh khốc liệt, khiến nhiều văn bản “ở nhầm địa chỉ”.

Chẳng hạn, mặc dù Bộ Thương nghiệp được tách thành Bộ Ngoại thương và Bộ Nội thương từ tháng 4/1958, nhưng đến tận tháng 4/1959, Bộ Nội thương vẫn sử dụng tên cơ quan, ký hiệu và con dấu của Bộ Thương nghiệp trong các văn bản. Điều này khiến cùng một thời điểm, nhiều văn bản và báo chí vẫn song song dùng cả hai tên “Bộ Thương nghiệp” và “Bộ Nội thương” để chỉ cơ quan phụ trách công tác thương nghiệp nội địa.

Thông tư số 253/TN ngày 22/4/1959 của Bộ Nội thương về việc Thống nhất gọi Bộ Thương nghiệp là Bộ Nội thương

Trước thực tế đó, ngày 22/4/1959, Bộ Nội thương đã phải ban hành Thông tư số 253/TN để thống nhất tên gọi, khẳng định: “Kể từ nay trở đi Bộ Thương nghiệp chính thức lấy tên là Bộ Nội thương” nhưng con dấu của Bộ Thương nghiệp sẽ vẫn được tạm dùng cho đến khi có con dấu mới.

Khi tiếp nhận danh mục tìm kiếm và đối chiếu với sơ đồ lịch sử hình thành Bộ Công Thương cùng các cơ quan tiền nhiệm, vốn đan xen hàng loạt nhánh rẽ sáp nhập, hợp nhất, giải thể, cán bộ Trung tâm Lưu trữ Quốc gia III hỗ trợ chúng tôi đã thốt lên: “Phức tạp thật đó, việc này sẽ rất kỳ công đây”.

Quả đúng vậy, có giai đoạn tới 8 Bộ, Tổng cục cùng quản lý các lĩnh vực thuộc ngành, khiến văn bản pháp lý nằm rải rác ở nhiều phông lưu trữ khác nhau. Hành trình tìm kiếm buộc người thực hiện phải lần theo từng dấu vết nhỏ trong hồ sơ, đối chiếu chi tiết, sàng lọc trong cả một “rừng” tư liệu - một công việc đòi hỏi sự kiên trì, niềm đam mê với lịch sử ngành Công Thương. Mỗi văn bản tìm thấy không chỉ là một mảnh ghép quý giúp hoàn thiện bức tranh toàn cảnh, mà còn như “giấy khai sinh” xác nhận tính chính danh của từng cơ quan trong dòng chảy lịch sử ngành Công Thương.

Và những bài học lịch sử xuyên suốt tám thập kỷ

Việc lần theo dấu vết các văn bản qua tám thập kỷ đã hé mở nhiều chi tiết giá trị, bài học lịch sử, nhất là về tư duy điều hành, “chèo lái” ngành Công Thương qua những giai đoạn đầy biến động.

Ví dụ, Bộ Vật tư dù phải chờ “nghiên cứu toàn diện nhiệm vụ và tổ chức” vẫn duy trì việc cung ứng, dự trữ vật tư kỹ thuật bình thường. Để “gỡ vướng” khoảng trống pháp lý, ngày 19/8/1969, Hội đồng Chính phủ đã ban hành Nghị định số 148-CP để quy định bước đầu nhiệm vụ, bộ máy của Bộ Vật tư; đồng thời, nêu rõ nhiệm vụ, quyền hạn và chế độ làm việc của Bộ sẽ được quy định trong một văn bản khác của Hội đồng Chính phủ.

Tương tự, trước thời kỳ Đổi mới (1986), một số cơ quan tiền nhiệm của Bộ Công Thương dù đã được phê chuẩn thành lập nhưng phải mất một khoảng thời gian - có trường hợp tới 8 tháng (từ tháng 12/1983 đến tháng 8/1984) như Tổng cục Điện tử và Kỹ thuật tin học - mới có văn bản pháp lý quy định cụ thể nhiệm vụ, quyền hạn, cơ cấu tổ chức.

Dẫu vậy, các cơ quan này không vì thế mà ngừng hoạt động hay chờ đợi thụ động. Những văn bản mang tính “tạm thời” ban hành trong giai đoạn này đều thể hiện rõ tinh thần quyết liệt, chủ động: vừa sắp xếp tổ chức bộ máy, vừa triển khai các nhiệm vụ được giao, bảo đảm hoạt động quản lý nhà nước diễn ra thông suốt trong bối cảnh chiến tranh diễn ra khốc liệt. Tinh thần “vừa chạy vừa xếp hàng” ấy đã giúp các cơ quan không chỉ duy trì mà còn thúc đẩy sự phát triển của ngành Công Thương. Nhìn lại hôm nay, khi bộ máy nhà nước tiếp tục được sắp xếp, tinh thần ấy vẫn nguyên giá trị - bảo đảm công việc không bị gián đoạn, không ảnh hưởng đến đời sống nhân dân và hoạt động của doanh nghiệp.

Quyết định số 360-CP ngày 04/10/1979 của Hội đồng Chính phủ về sửa đổi tổ chức bộ máy Bộ Nội thương, có bút phê của Phó Thủ tướng Lê Thanh Nghị (Trong ảnh: Trang 1 và trang 5 của Quyết định)

Một điểm đáng lưu ý khác là yêu cầu tổ chức bộ máy hành chính tinh gọn luôn được đặt ra xuyên suốt các giai đoạn. Điển hình, tại Quyết định số 360-CP ngày 04/10/1979 của Hội đồng Chính phủ về sửa đổi tổ chức bộ máy Bộ Nội thương, Phó Thủ tướng Lê Thanh Nghị đã bút phê yêu cầu việc tổ chức bộ máy phải “theo tinh thần gọn nhẹ, tinh giản”; đồng thời, yêu cầu bỏ việc chuyển Ban Cải tạo và Quản lý thị trường thành Cục; chuyển Vụ Bảo quản hàng hóa thành Cục Kho vận, và bổ sung nhiệm vụ cho Cục Kho vận cùng Trường Đại học Thương nghiệp.

Điều này khẳng định rằng, trong mọi hoàn cảnh, sắp xếp bộ máy hợp lý luôn là nền tảng nâng cao hiệu quả điều hành. Nhìn vào công cuộc sắp xếp bộ máy hiện nay, tinh thần đó vẫn còn nguyên giá trị: gọn nhẹ để tiết kiệm nguồn lực, đồng thời nâng cao hiệu quả, tăng tính linh hoạt và khả năng thích ứng với yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội.

Tại Triển lãm “80 năm ngành Công Thương lớn mạnh cùng đất nước”, lần đầu tiên hệ thống gần như trọn vẹn các văn bản pháp lý quan trọng về quá trình hình thành Bộ Công Thương và các cơ quan tiền nhiệm sẽ được giới thiệu tới công chúng. Mỗi văn bản là một “mốc son” ghi dấu bước chuyển mình của ngành Công Thương. Không chỉ phục dựng tiến trình hình thành cơ quan quản lý nhà nước về công nghiệp và thương mại, hệ thống văn bản này còn mở ra “cánh cửa” để nhìn sâu vào bối cảnh lịch sử, nhiệm vụ chính trị và những thách thức mà ngành Công Thương đã vượt qua trong suốt tám thập kỷ.

Và hơn thế, mỗi trang tư liệu là một phần ký ức quý giá - không chỉ để trân trọng quá khứ, mà còn để soi sáng cho những quyết sách hôm nay và mai sau.

Duy Quang