GS. Dịch giả Steve Bradbury (Mỹ): 'Tôi rất ngưỡng mộ tài ứng biến và lòng nhân đạo của Bác Hồ'

Để được biết thêm về bản dịch của Steve Bradbury, trong 5 năm qua (2019-2024) tôi đã cố gắng tìm kiếm từ nhiều nguồn. Nhưng, đáng tiếc là bản dịch của ông đã bán hết từ lâu, các thư viện ở Bắc Âu cũng như các nhà sách trên mạng đều không có, phải nhờ con gái tìm mượn ở British Library, tôi mới biết được một số thông tin cần thiết nhất để giới thiệu trong sách “Nhật ký trong tù” bằng tiếng nước ngoài” (sưu tầm và giới thiệu) được xuất bản tháng 3/2025.

Dịch giả Steve Bradbury.

Thật tình cờ, vào một ngày cuối tháng 4 vừa qua, tôi may mắn kết nối được với dịch giả Steve Bradbury hiện đang nghỉ hưu ở Mỹ. Mặc dù không còn dịch thuật và nghiên cứu văn học nữa mà đã chuyển sang một bộ môn mới là hội họa song Steve Bradbury cũng vui vẻ dành thời gian chia sẻ với tôi một số điều về bản dịch "Poems from the Prison Diary of Ho Chi Minh" của ông. Chỉ sau một ngày, ông cho biết đã liên lạc với giám đốc Tinfish (nơi xuất bản bản dịch của ông) đã nghỉ hưu để hỏi về sách in. Trong khi chờ trả lời từ bà ấy, ông gửi cho tôi file word 49 bài thơ dịch và lời giới thiệu của cuốn sách. Rồi ông cũng không quản ngại thời gian, lục tìm ký ức để trả lời những điều khác mà tôi quan tâm.

Trả lời câu hỏi của tôi “Ông biết đến "Ngục trung nhật ký" của Hồ Chí Minh khi nào và vì sao ông dịch nó sang tiếng Anh?”, ông viết: “Tôi bị lôi cuốn thực hiện bản dịch "Nhật ký trong tù" khi đang là nghiên cứu sinh tiến sĩ chuyên ngành tiếng Trung tại Đại học Hawaii và tình cờ tìm thấy một bản in của "Ngục trung nhật ký", được xuất bản tại Bắc Kinh. Trước đó, qua các bản dịch thơ tự do của "Ngục trung nhật ký" mà tôi được đọc (tạp chí văn học, tuyển tập thơ và tiểu sử Hồ Chí Minh xuất hiện từ cuối thập niên 1960 - VXQ), tôi cứ nghĩ Hồ Chí Minh đã viết các bài thơ bằng tiếng Việt hoặc tiếng Quan Thoại theo thể thơ tự do.

Một lý do khác khiến tôi dịch cuốn sách này là vì tôi vô cùng ngưỡng mộ tài ứng biến và lòng nhân đạo của Bác Hồ (nguyên văn: “Uncle Hos resourcefulness and humanity”) đồng thời tôi rất tiếc rằng trước tiên là người Pháp, sau đó là người Mỹ đã từ chối trao trả độc lập cho Việt Nam khi họ có cơ hội, khiến rất nhiều sinh mạng đã mất trong nhiều thập kỷ chiến tranh đế quốc vô nghĩa”.

Tôi gửi ông một bài viết của mình về các bản dịch thơ Hồ Chí Minh sang tiếng Anh (với 8 bản kể cả phiên bản của ông), Steve Bradbury nói có biết một số đó, trừ bản dịch của nhà thơ người Anh, John Birtwhistle và của nhà thơ người Mỹ, Kenneth Rexroth.

Về Kenneth Rexroth, ông viết: “Tôi không biết Kenneth Rexroth đã dịch Bác Hồ (nguyên văn: Uncle Ho)! Mặc dù tôi đã nghiên cứu rất nhiều về Rexroth và viết một số bài về bản dịch "One Hundred Poems from the Chinese" (100 bài thơ từ Trung Quốc) của ông. Chính bản dịch đó đã truyền cảm hứng cho tôi học chữ Hán cách đây bốn mươi năm, nhưng tôi hết sức sửng sốt khi biết rằng ông chưa bao giờ thực sự học chữ Hán, mà chỉ sửa lại các bản dịch hiện có bằng tiếng Anh hoặc dịch từ tiếng Pháp hoặc tiếng Đức”.

Kenneth Rexroth đã dịch 19 bài từ "Nhật ký trong tù" đăng trong Tạp chí Avant-Garde năm 1968 dưới tiêu đề "Poems Written While in Prison" cùng với lời giới thiệu về Hồ Chí Minh và sự ra đời của tập nhật ký, song ông không nói rõ các bài thơ được dịch từ bản nguồn nào.

Steve Bradbury nói thêm: “Tôi nhận ra không có dịch giả tiếng Anh nào từng đọc các bài thơ gốc chữ Hán mà chỉ dịch từ bản dịch tiếng Việt hoặc tiếng Pháp hoặc chỉ đơn giản là chắp vá các phiên bản mới từ các dịch giả tiếng Anh hiện có, một thông lệ khá phổ biến trong các dịch giả người Mỹ thế kỷ 20. Với tư cách là một học giả và dịch giả đầy tham vọng, tôi hơi bị sốc về điều đó”.

- Ông bắt đầu dịch "Nhật ký trong tù" từ khi còn ở Hawaii?

- Đúng vậy, tôi bắt đầu dịch từ khi đang học tiến sĩ tại Hawaii (1995). Việc dịch bị gác lại một vài năm khi tôi viết luận án và nghiên cứu viết bài để được thăng tiến.

Trang bìa bản dịch "Poems from the Prison Diary of Ho Chi Minh".

Những bài thơ Steve Bradbury dịch từ "Nhật ký trong tù" được in lần đầu tiên trong Tạp chí Manoa: "A Pacific Journal of International Writing" năm 1995. Tiếp đó, một số bài dịch khác in trong Atlanta Review, Boundary 2 và Translation Review. Trong thời gian ở Hawaii, Steve Bradbury đã dịch khoảng một nửa số bài được chọn in trong tuyển tập dịch. Số còn lại ông dịch tiếp trong thời gian giảng dạy tại Trường Đại học Trung tâm Quốc gia Đài Loan.

Cùng với 49 bài thơ được dịch sang thơ tự do tiếng Anh từ nguyên bản chữ Hán, "Poems from the Prison Diary of Ho Chi Minh" có 5 trang giới thiệu một cách vắn tắt tiểu sử Hồ Chí Minh, lý do phải vào tù và sự ra đời của "Nhật ký trong tù".

Trong lời giới thiệu, Steve Bradbury nêu một nhận xét đáng chú ý: “Những độc giả quen thuộc với "Nhật ký trong tù" từ các bản dịch tiếng Anh trước đây có thể ngạc nhiên khi thấy Hồ Chí Minh không viết theo thể thơ tự do… Dù lý do là gì, chúng ta cũng thấy may mắn ông đã làm vậy, vì phần lớn sức hấp dẫn của "Nhật ký trong tù" xuất phát từ niềm vui được chứng kiến sự dí dỏm và tài ứng biến mà nhà cách mạng Việt Nam này đã sử dụng và chống lại truyền thống chính thức của Trung Quốc ngay cả khi ông phải đối mặt với những điều kiện sống thường khủng khiếp trong nhà tù Trung Quốc”.

Theo Steve Bradbury “Sự chặt chẽ về vần và niêm luật của thơ Đường khiến nhiều bài thơ trong "Nhật ký trong tù" không thể dịch sang tiếng Anh bởi lẽ tiếng Anh là một ngôn ngữ tương đối nghèo vần điệu và khó khăn thực sự còn nằm ở việc làm cho vần và nhịp có vẻ tự nhiên và biểu cảm trong tiếng Anh như chúng thường có trong ngôn ngữ có thanh điệu và giàu vần của tiếng Hán và tiếng Việt”.

Nhận xét đó của Steve Bradbury cũng đã được Aileen Palmer, tác giả của bản dịch "Nhật ký trong tù" tiếng Anh đầu tiên nói đến: “Để có được một tác phẩm thực sự tốt tôi phải hiểu vần điệu của bản gốc, điều mà bạn không thể biết, trừ khi bạn biết ngôn ngữ (tiếng Hán - VXQ) khá tốt”. Aileen Palmer cho biết bà đã dịch "Prison Diary" từ một bản dịch nghĩa từng từ tiếng Anh của nhà xuất bản Ngoại văn ở Hà Nội được Malcolm Salmon, một người bạn của bà chuyển cho. Bởi vậy, Aileen Palmer không thực sự thấy hài lòng về “chất thơ” trong bản dịch "Prison Diary" và coi đó chỉ là một bản “diễn giải” (rendering) hơn là một bản dịch thơ theo đúng nghĩa của từ này.

Năm 2012, Steve Bradbury cũng nhắc lại khó khăn đó trong bài viết “On translation of Prison Diary” đăng trong Tạp chí Translation review. “Nhận rõ điều đó đôi khi tôi thấy cần phải sắp xếp lại các từ và cụm từ, chuyển đổi các dòng và thực hiện các thay thế hoặc tô điểm lời nói đôi chút để củng cố một sơ đồ vần điệu hoặc củng cố ấn tượng về một nhà thơ viết theo truyền thống chính thức. Đây đó, tôi đã chỉnh sửa tiêu đề hoặc thêm một ẩn dụ nhằm cung cấp cho người đọc một "sự ngụ ý" cần thiết hoặc bối cảnh bất thành văn rất quan trọng đối với sự đánh giá cao của bài thơ”.

Thật vậy, đọc "Poems from the Prison Diary of Ho Chi Minh", chúng ta sẽ nhận thấy sự dụng công của ông được thể hiện ở nhiều bài, mặc dù ông tự nhận phiên bản của mình được “dịch một cách tự do” (freely translated). Đây là một ví dụ: bài "Nanning Prison" (Nhà tù Nam Ninh). Trong bài này, dịch giả dùng từ tiếng Pháp moderne để gần âm với gruel của tiếng Anh, nhằm chuyển tải sự gần âm của “đăng” và “căng” (tiếng Hán) trong nguyên bản.

“Ông thích bài thơ nào nhất trong tập "Nhật ký trong tù"?”. “Tôi thích tất cả các bài mình đã dịch và in trong cuốn sách. Nhưng tôi đặc biệt thích các bài mà Bác Hồ (nguyên văn: Uncle Ho) bày tỏ niềm vui khi được sống, chẳng hạn như: "Another Pastoral" (Cảnh đồng nội), "Guode Prison" (Nhà lao Quả Đức), "Tongzheng Prison" (Đồng Chính), Evening Tableau (Cảnh chiều hôm) và "Sleepless Night" (Đêm không ngủ).

Nhận xét về bản dịch của Steve Bradbury nhà phê bình Jim Feast đã viết rất đúng trong Tạp chí Jacket số 28, năm 2005 rằng: “Bản dịch là tất cả những gì có thể: rõ ràng, vần điệu tự nhiên (giống như bản gốc tiếng Trung) chứ không phải gượng ép; xen lẫn các diễn đạt tiếng Pháp vào dòng chảy tự nhiên của tiếng Anh theo cách Hồ Chí Minh pha trộn sự hàm ý của tiếng Trung và tiếng Việt, đồng thời coi trọng sự tỉnh táo đáng tự hào và sự hài hước, khiêm tốn được biết là đặc trưng của con người Hồ Chí Minh”.

Võ Xuân Quế (Email từ Phần Lan)