Người 'giữ lửa' dân ca Chăm

Bà Châu Thị Đông giới thiệu các tác phẩm nghệ thuật Ariya do bà sưu tầm và đóng tập làm tài liệu trình diễn và truyền dạy cho con cháu trong tộc họ văn hóa dân tộc mình.

Chúng tôi đến khu dân cư Xóm Mới, xã Phước Thuận thăm bà Châu Thị Đông vào những ngày giữa tháng 5. Bà Đông cho biết: “Tuy dân tộc Chăm theo chế độ mẫu hệ, nhưng phụ nữ ít được gia đình cho học chữ, bởi vì chị em phải gánh vác công việc đồng áng và nội trợ, cho nên ở thế hệ của bà, phần lớn phụ nữ trong làng Phú Nhuận đều mù chữ.

Năm 1960, tôi tốt nghiệp chương trình tiểu học, được coi là phụ nữ có học vấn cao nhất làng và cũng là phụ nữ đầu tiên trong làng biết đọc, biết viết chữ Chăm”.Khi trưởng thành, bà Đông lập gia đình rồi cùng chồng khai khẩn hơn 3 ha đất trồng ngô, đậu ván tại vùng Hòn Khô, xã Phước Vinh, huyện Ninh Phước, tạo dựng cuộc sống riêng để nuôi 9 người con khôn lớn. Hiện, có hai người con của bà gồm Thập Văn Đa (nghệ danh Thập Ariya) và Thập Hữu Lưu là nghệ sĩ trụ cột của Đoàn Ca múa nhạc dân tộc tỉnh Ninh Thuận.

Năm 1999, được Hội Phụ nữ xã Phước Thuận đồng ý, bà Đông thành lập Câu lạc bộ Trầu Cau gồm 11 thành viên là những phụ nữ tiêu biểu của làng. Với vai trò là chủ nhiệm, bà đã phát huy hiệu quả việc vận động, khuyến khích hội viên gìn giữ các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc Chăm và được Chủ tịch Ủy ban nhân dân tỉnh Ninh Thuận tặng Bằng khen vì có thành tích xuất sắc trong phong trào “Dân vận khéo”.

Bà Đông kể: "Sau khi thành lập Câu lạc bộ Trầu Cau, tôi luôn trăn trở với câu hỏi vì sao phụ nữ Chăm lại không biết chữ Chăm? Tuy chữ Chăm có hình dáng uốn lượn như con rồng, con rắn, nhưng đàn ông học được thì phụ nữ cũng học được. Với mong muốn đọc được sách viết chữ Chăm do ông bà để lại, tôi quyết tâm học chữ". Thế là, các thành viên trong câu lạc bộ đồng lòng mua bút, vở và nhờ anh Thập Văn Đa (con trai bà) đứng lớp.

Thời gian đầu, các thành viên phải giấu vở trong áo, khi tới nhà thầy giáo mới lấy vở ra để luyện viết. Học được vài tháng, lớp bị gián đoạn do anh Thập Văn Đa phải đi lưu diễn nhiều, nhưng với tinh thần ham học, bà Đông đã nhanh chóng nắm vững cách đọc, cách viết và ghép vần chữ Chăm. Từ học trò, bà trở thành người truyền dạy chữ Chăm cho 10 thành viên nữ trong câu lạc bộ, đồng thời vận động thêm hai học viên nam là ông Đổng Hộ và ông Đạo Văn Linh cùng theo học.

Bà Châu Thị Đông thổ lộ: “Chữ Chăm như có hồn, có vía, học rồi, mình yêu đến lạ lùng. Thậm chí, khi đi nhổ cỏ ruộng cũng học, đi gặt lúa cũng học, chữ Chăm theo tôi vào cả giấc ngủ”. Khi đã biết đọc, viết chữ Chăm thành thạo, bà Đôngtập trung vào việc sưu tầm, trình diễn nghệ thuật ngâm Ariya và các làn điệu dân ca Chăm do nghệ nhân Đàng Thị Khóa và Đàng Tấn ở làng Phú Nhuận truyền dạy.

Chúng tôi có dịp nghe bà Đông ngâm diễn trường ca Chăm-Bà ni trên văn bản chữ Chăm. Tác phẩm gồm 118 câu thơ lục bát, kể chuyện tình buồn giữa chàng trai Bà ni và cô gái Bàlamôn bị chia cắt bởi sự khác biệt tôn giáo. Câu chuyện kết thúc với bi kịch là chàng trai nhảy vào lửa chết cùng người mình yêu, để khẳng định giữ trọn mối tình thủy chung.

Bà vừa ngâm Ariya, vừa dịch sang tiếng Việt để người nghe thấu cảm nỗi niềm trong từng câu chữ, càng làm cho câu chuyện hấp dẫn, làm lay động lòng người. Không chỉ diễn ngâm Ariya, bà Đông còn hát đầy cảm xúc các làn điệu dân ca như: Chăm Bà ni, Thay mai (Ai kìa), Pé nhâm (Hái rau)... Nay, tuy tuổi cao, nhưng bà Đông vẫn mở lớp truyền dạy cho nhiều thanh niên trẻ trong làng về nghệ thuật diễn ngâm Ariya, đồng thời là phụ nữ Chăm tiêu biểu, đi đầu trong vận động bà con hăng say lao động sản xuất, xây dựng đời sống ấm no, góp phần đưa địa phương đạt chuẩn nông thôn mới nâng cao.

Ông Dương Tấn Kiểm, Bí thư Chi bộ thôn Phú Nhuận cho biết: Hiện tại, bà Châu Thị Đông là người tích cực truyền dạy chữ Chăm và nghệ thuật diễn ngâm Ariya cho người dân địa phương, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Ninh Thuận đang lập hồ sơ đề nghị phong tặng bà danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú trong lĩnh vực Di sản văn hóa phi vật thể.

Trên đường tiễn chúng tôi ra về, bà Châu Thị Đông nói: “Tôi yêu thích các tác phẩm Ariya, vì đó là kho tàng tri thức dân gian quý báu của người Chăm. Hễ còn sức khỏe là tôi còn sưu tầm, còn tận tâm truyền dạy chữ Chăm và nghệ thuật diễn ngâm cho con cháu tộc họ, cho bà con đồng bào Chăm; để nghệ thuật văn hóa truyền thống của đồng bào Chăm được gìn giữ, bảo tồn và phát triển”

Bài và ảnh: NGUYỄN TRUNG