Gỡ cơ chế tài chính cho khoa học và công nghệ phát triển

Điểm nghẽn của điểm nghẽn

Trong kỷ nguyên công nghệ số, KH&CN là yếu tố quan trọng nhất đối với sự phát triển nhanh và bền vững của mọi quốc gia. Tuy nhiên, trong quá trình phát triển, KH&CN vẫn đang gặp nhiều vướng mắc.

Nguyên Bộ trưởng Bộ KH&CN Nguyễn Quân chỉ ra 3 điểm nghẽn chủ yếu của KH&CN Việt Nam hiện nay, đó là cơ chế tài chính, phương thức đầu tư và chính sách sử dụng cán bộ KH&CN, trong đó, cơ chế tài chính là “điểm nghẽn của điểm nghẽn”. Cơ chế tài chính không phù hợp đang cản trở sự phát triển của KH&CN, làm giảm hiệu quả đầu tư cho KH&CN, làm nản lòng những người làm khoa học, làm chảy máu chất xám sang khu vực tư nhân và ra nước ngoài.

Gỡ cơ chế tài chính cho khoa học công và nghệ phát triển.

Theo nguyên Bộ trưởng Nguyễn Quân, cơ chế cấp phát kinh phí ngân sách nhà nước cho nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ (R&D) đang là điểm nghẽn lớn về chính sách. Những năm qua, việc tài trợ kinh phí từ ngân sách Nhà nước cho các đề tài, dự án khoa học công nghệ đều được thực hiện theo quy định như đầu tư cho xây dựng cơ bản, phải theo kế hoạch của năm tài chính. Cơ quan có thẩm quyền phê duyệt toàn bộ nhiệm vụ KH&CN hàng năm cả về nội dung, sản phẩm và kinh phí, tổng hợp thành danh mục dự án vào dự toán ngân sách của Chính phủ, trình Quốc hội thông qua và Thủ tướng giao dự toán vào đầu năm tiếp theo.

Cách làm này dẫn tới các nhà khoa học phải chờ đợi nhiều năm kể từ khi đề xuất đề tài cho đến khi nhận được kinh phí, đề tài nào mới phát sinh sẽ không được bố trí kinh phí vì chưa có trong danh mục đã tổng hợp trước.

Trong khi đó, cơ chế quỹ được tất cả quốc gia phát triển áp dụng để hỗ trợ, tài trợ cho nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ khi sử dụng ngân sách. Bộ KH&CN đã thí điểm cơ chế quỹ từ năm 2008, khi đưa Quỹ phát triển khoa học và công nghệ quốc gia (NAFOSTED) thành lập theo nghị định Chính phủ. Sau đó, quy định về cơ chế tài chính Quỹ phát triển KH&CN được đưa vào Luật KH&CN năm 2013. Tuy nhiên, hơn 10 năm qua cơ chế quỹ chưa được áp dụng bởi Luật Ngân sách Nhà nước và văn bản hướng dẫn chưa thay đổi.

Ngoài việc giải phóng cho các nhà khoa học và làm cho hoạt động nghiên cứu hiệu quả hơn, nguyên Bộ trưởng Bộ KH&CN chỉ ra, một yếu tố rất quan trọng nữa làhuy động được đầu tư xã hội cho KH&CN. Hiện, Luật Thuế thu nhập DN quy định DN được trích tối đa 10% thu nhập tính thuế hàng năm để lập quỹ phát triển KH&CN của DN. Tuy nhiên, luật không quy định bắt buộc và giới hạn mức trần 10% thu nhập tính thuế. Vì thế, suốt hơn 10 năm, các DN hầu như không chịu trích lập quỹ. Chỉ một số ít DN Nhà nước làm được điều này, nhưng có nơi lập quỹ mà không sử dụng được.

Dù đã có hơn 20 tỉnh thành và một bộ thành lập quỹ phát triển khoa học và công nghệ sau khi Luật Khoa học và Công nghệ 2013 được ban hành, hoạt động của các quỹ này còn nhiều hạn chế. Nguồn vốn của quỹ được quy định chỉ cấp một lần ban đầu từ ngân sách nhà nước, vốn bổ sung hàng năm từ phân bổ ngân sách cho nhiệm vụ khoa học công nghệ cấp bộ, cấp tỉnh và kết quả hoạt động của quỹ, đóng góp của doanh nghiệp.

Ngoài ra, việc khoán chi đến sản phẩm cuối cùng đối với đề tài, dự án khoa học công nghệ cũng cần tháo gỡ. Đây là vấn đề nổi cộm trong thực hiện nhiệm vụ KH&CN bởi có thực trạng “thời gian làm hồ sơ thanh quyết toán nhiều hơn thời gian nghiên cứu đề tài”.

Đồng bộ hóa các quy định pháp luật

Để tháo gỡ vướng mắc, thúc đẩy KH&CN phát triển, Bộ Chính trị đã có Nghị quyết số 57-NQ/TW ngày 22/12/2024 về đột phá phát triển KHCN, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số Quốc gia. Tại chương trình làm việc Kỳ họp Quốc hội bất thường lần thứ 9 (ngày 15/2), các đại biểu đã nghe Bộ trưởng Bộ TT&TT Nguyễn Mạnh Hùng, thừa ủy quyền của Chính phủ trình bày Tờ trình dự thảo Nghị quyết của Quốc hội thí điểm một số chính sách để tháo gỡ vướng mắc trong hoạt động KH&CN và đổi mới sáng tạo.

Dự thảo bổ sung quy định về chấp nhận rủi ro trong nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ. Cùng với đó, Nghị quyết này cũng thí điểm cơ chế để DN thử nghiệm công nghệ mới có sự giám sát của Nhà nước; có chính sách miễn trừ trách nhiệm đối với DN, tổ chức, cá nhân trong trường hợp thử nghiệm công nghệ mới, mô hình kinh doanh mới mà có thiệt hại về kinh tế do nguyên nhân khách quan.

Để Nghị quyết 57 phát huy hiệu quả, TS. Nguyễn Quân cho rằng, cần đồng bộ hóa các quy định pháp luật để tư duy đổi mới cơ chế tài chính cho phát triển KH&CN có tính khả thi, tháo gỡ được “điểm nghẽn của điểm nghẽn”, tránh tình trạng như Luật KH&CC năm 2013 đã có quy định, thậm chí là Nghị định của Chính phủ, thông tư cũng được ban hành tương đối đầy đủ, nhưng nhiều cơ chế chính sách mới vẫn không vào được cuộc sống. “Muốn thực hiện tốt cơ chế mới thì phải cố gắng đồng bộ hóa các luật, nếu các luật khác đã cho giải pháp là “theo luật chuyên ngành” thì Luật KH&CN phải quy định rõ. Tương tự, nếu các luật khác còn chưa có quy định mở cho hoạt động KH&CN thì phải xây dựng một chương riêng về tổ chức thực hiện, trong đó quy định rất rõ là sửa đổi điều nào của luật nào” – TS. Nguyễn Quân nhấn mạnh.

Thủ tướng Phạm Minh Chính cho biết, Chính phủ đã chỉ đạo tập trung sửa một loạt các luật như: Luật Ngân sách Nhà nước, các luật thuế, Luật Doanh nghiệp, Luật KH&CN… Một số luật có thể trình tại Kỳ họp Quốc hội trong tháng 5 này. Thủ tướng nhấn mạnh, phải có các chính sách cụ thể hơn thì mới thực hiện được Nghị quyết 57, mới thực sự là đổi mới, đồng thời cần nghiên cứu bổ sung các cơ chế, chính sách đặc biệt chứ không chỉ là đặc thù. Đi cùng các cơ chế đặc biệt, cần thiết kế công cụ đặc biệt để quản lý, phát huy hiệu quả và bảo đảm công khai, minh bạch, không xảy ra vi phạm, tham nhũng, tiêu cực, lãng phí...

Phương Nga