Giữ sắc màu văn hóa người Dao Điện Biên

Dù cuộc sống mới mang lại nhiều thay đổi và sự giao thoa với văn hóa các dân tộc khác, họ vẫn lưu giữ được những truyền thống tốt đẹp của dân tộc mình. Và góp phần không nhỏ vào thành quả ấy là Nghệ nhân Ưu tú Phàn Quang Châu, người dành cả đời bảo tồn và trao truyền từng thanh âm, con chữ, phong tục người Dao.

Nghệ nhân Ưu tú Phàn Quang Châu sinh năm 1952, từng tham gia quân ngũ, phục vụ công tác bảo vệ chủ quyền biên giới Tổ quốc. Hiện nay, ông trú tại thôn Huổi Lóng, xã Huổi Só. Năm 2019, ông được Nhà nước công nhận là Nghệ nhân Ưu tú, tiêu biểu trong thực hành các nghi lễ truyền thống của người Dao, như lễ cấp sắc, lễ cầu tài, cúng may mắn…

Tại Huổi Só, vùng đất giáp ranh giữa ba huyện Tủa Chùa (Điện Biên), Sìn Hồ (Lai Châu) và Quỳnh Nhai (Sơn La), cộng đồng Dao Quần Chẹt có khoảng hơn 2.000 người (chiếm 80% dân số toàn xã). Nhiều tập tục, thiết chế bản làng, nghề truyền thống được duy trì khá nguyên vẹn. Có thể kể đến một số nghi lễ như lễ cúng Nương, cúng Lập Thu, cúng Cơm Mới, tục thờ cúng Bàn Vương, tục đưa hồn người chết về Dương Châu…

Lễ Tủ Cải của người Dao Quần Chẹt ở xã Huổi Só đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia vào năm 2020. “Tủ” theo nghĩa Nôm Dao là “báo cáo”, còn “Cải” là “đặt tên”. Tủ Cải là báo cáo với tổ tiên về việc đặt tên cúng hay tên âm theo cách gọi của người Dao cho đứa trẻ, cũng có thể hiểu là việc thay đổi trở thành người trưởng thành.

Trong mọi sự kiện, sinh hoạt cộng đồng ấy, suốt những năm qua, Nghệ nhân Ưu tú Phàn Quang Châu đều đóng vai trò dẫn dắt và thực hiện những phần quan trọng nhất. Bên cạnh đó, ông dành thời gian và tâm huyết sưu tầm nhiều bộ sách cổ, ghi chép, mở lớp dạy chữ Dao từ năm 2000 đến nay. Nôm Dao là loại chữ tượng hình, khó viết và khó đọc; thông thường mỗi người học thường phải theo từ 1-2 năm mới có thể đọc, viết cơ bản và cần nhiều thời gian hơn nữa nếu học các bài cúng để làm các nghi lễ cưới hỏi, ma chay, đặt tên…

Tuy công việc không dễ dàng, nghệ nhân 73 tuổi vẫn kiên trì và đầy tâm huyết với việc dạy học, từ những lớp học tập trung đông học viên cho đến truyền dạy riêng cho những ai có mong muốn học.

Theo ông, khi lớp người thế hệ trước như ông không còn, nếu không học chữ Dao, không đọc được sách cổ người Dao thì thế hệ sau sẽ không còn biết đến những tinh hoa của dân tộc mình, không hiểu ý nghĩa những lời răn dạy và những nghi lễ truyền thống. Những kiến thức quý mà nghệ nhân Phàn Quang Châu lan tỏa đến cộng đồng đã giúp nhiều nghi lễ, tập quán tốt đẹp được lưu giữ, một số học trò của ông không chỉ đọc thông viết thạo mà còn tiếp tục làm thầy dạy lại cho những người khác.

Cùng với chữ viết, các bài dân ca và nhạc cụ cổ truyền của người Dao Quần Chẹt cũng phong phú và đặc sắc, song lại đứng trước nguy cơ mai một. Nghệ nhân Ưu tú Phàn Quang Châu không chỉ dạy chữ mà còn dạy các thanh niên trong bản sử dụng chiếc trống truyền thống của người Dao, đến cả việc chế tác trống từ thân gỗ như thế nào, cách gõ ra sao, dùng khi nào… Ông cho biết, trống không chỉ tạo ra những âm sắc độc đáo mà còn là một biểu tượng không thể thiếu trong đời sống tinh thần của người Dao.

Người Dao nơi đây quan niệm rằng tiếng trống là biểu hiện tình cảm của người đang sống đối với tổ tiên, là cây cầu kết nối với thế giới thần linh. Cùng với thanh la, chũm chọe, trống tạo thành một dàn nhạc gõ và thường xuyên xuất hiện trong các dịp lễ, Tết, hội hè, các tiết mục văn nghệ, sinh hoạt văn hóa cộng đồng. Đáng chú ý, Nghệ nhân Ưu tú Phàn Quang Châu còn am hiểu về cách dệt vải, nhuộm chàm thủ công và các họa tiết, hoa văn đặc trưng trong văn hóa Dao.

Bản thân ông hằng ngày luôn mặc trang phục truyền thống Dao thay vì các loại hàng may sẵn, đồng thời động viên vợ, con và chị em phụ nữ trong bản duy trì nghề dệt vải, thêu thổ cẩm. Với những nỗ lực và đóng góp xuất sắc trong bảo tồn và phát huy di sản văn hóa, đầu tháng 2/2025 mới đây, Nghệ nhân Ưu tú Phàn Quang Châu được Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Điện Biên đưa vào danh sách đề nghị xét tặng danh hiệu cao quý “Nghệ nhân nhân dân” trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể.

Hiện nay, do tác động của nhiều yếu tố khách quan cũng như xuất phát từ chính nhu cầu của người dân, đời sống đồng bào Dao đã có sự thay đổi theo hướng tích cực, gắn với việc bài trừ các hủ tục lạc hậu, giữ gìn truyền thống tốt đẹp. Nghệ nhân Phàn Quang Châu là một tấm gương về người có uy tín trong cộng đồng, luôn trân quý và cố gắng để vẻ đẹp văn hóa Dao trường tồn, hòa quyện cùng bản sắc văn hóa các dân tộc anh em tỉnh Điện Biên nói riêng, Việt Nam nói chung.

Mỹ Hạnh