Giữ gìn nghệ thuật bài chòi

Cho em về với một đoàn cho vui...

Vào một dịp tết cách đây vài năm, tôi cùng bạn bè du xuân, đích đến là cầu ngói Thanh Toàn. Là người Huế chính gốc nhưng tôi vẫn chưa biết nhiều về chiếc cầu nổi tiếng này nên đồng ý ngay.

Ai về cầu ngói Thanh Toàn. Cho em về với một đoàn cho vui… Câu ca dao này, tôi nghe từ rất lâu, thời còn thơ bé nhưng quả thực đến giờ vẫn không biết vì sao người sáng tác câu ca dao này lại phải “cầu xin” một ai đó, nhiều ai đó để được “về với” cầu ngói Thanh Toàn. Và về với “một đoàn cho vui” là về như thế nào, tôi cũng chẳng hiểu...

Hội bài chòi tại làng Thanh Thủy Chánh (xã Thủy Thanh, thị xã Hương Thủy, TP.Huế)

Vì không hiểu câu ca dao đó nên tôi lại càng háo hức được đến chiêm ngưỡng cây cầu này. Từ nhà tôi về làng Thanh Thủy Chánh, xã Thủy Thanh, thị xã Hương Thủy, TP.Huế, nơi có cầu ngói Thanh Toàn, dài khoảng 8km.

Quả thật, so với chùa Cầu ở phố cổ Hội An (tỉnh Quảng Nam) mà tôi từng được chiêm ngưỡng thì cầu ngói Thanh Toàn cũng đẹp và thanh thoát không kém. Cầu được xây theo lối “thượng gia hạ kiều” (trên nhà dưới cầu), gồm 7 gian, mái được lợp bằng ngói lưu ly. Trên cầu hiện nay có bài thơ Một nét son để tưởng nhớ bà Trần Thị Đạo, người đã làm ra cây cầu này cho dân làng:

Để lại cho đời một nét son

Cây cầu mái ngói tại Thanh Toàn

Vui lòng qua lại dân hai phía

Đẹp dạ đi về khách bốn phương

Di tích hài hòa cùng cảnh vật

Danh lam liên kết với làng thôn

Ngày nay bà đã về tiên cảnh

Cầu gỗ thương yêu mãi vẫn còn.

Anh Nguyễn Văn Đức, một người dân cho biết: “Ngày xưa, nhiều cặp nam nữ thanh niên trong làng nhờ chiếc cầu này làm nơi hò hẹn mà nên vợ nên chồng. Ở đây, họ hát đối đáp với nhau và trao những câu hẹn ước. Ngày thường, chiếc cầu ngói này cũng là địa điểm hấp dẫn du khách. Họ tìm về nơi đây là muốn khám phá những nét chân quê mộc mạc của những làng quê xứ Huế”.

Quan sát xung quanh, tôi thấy anh Đức nói không sai tí nào. Những đoàn du khách nước ngoài rất thích thú với những chi tiết của chiếc cầu, còn những cặp nam thanh nữ tú thì tình tứ bên nhau khiến tôi cảm nhận được một phần ý nghĩa của câu ca dao đã nghe từ thời bé.

Người hô thai rao những câu vè để các người chơi đoán. Một trong những nét độc đáo của bài chòi chính là những câu rao bài, được vần vè như những câu ca dao

Thú vị chợ quê có bài chòi

Từ cầu ngói Thanh Toàn nhìn sang phía bên kia con hói Thanh Thủy là một ngôi chợ quê. Đó chính là chợ của làng Thanh Thủy Chánh. Mùng 2 tết, tuy còn thưa vắng các gian hàng nhưng vẫn có một vài người bán đồ vặt để phục vụ nhu cầu của người dân và du khách, chủ yếu là hàng nước và hàng đồ chơi.

Tuy nhiên, trong những ngày tết, ngôi chợ này càng đông vui, nhộn nhịp hơn. Mọi người, bất kể là ai, từ các cụ già, thanh niên, trẻ em trong làng, những làng lân cận và kể cả du khách phương xa đều tập trung bên cạnh những cái chòi tranh nhỏ. Họ đến đây không phải để mua bán, trao đổi sản vật mà là để chơi bài chòi.

Gọi là bài chòi bởi người chơi ngồi trong các chòi bằng cỏ tranh và tre. Mỗi hội bài chòi gồm có 11 chòi, 5 chòi đặt hai bên, 1 chòi trung tâm ở giữa (ưu tiên dành cho các vị chức sắc địa phương chơi), còn phía trên là bàn điều khiển.

Trẻ em thích thú khi được chơi trò chơi dân gian thuần Việt

Muốn đánh bài chòi thì người chơi phải báo cho ban tổ chức biết để sắp xếp, còn người đến xem thì không cần xin phép mà cứ tự nhiên đứng xem và cổ vũ. Nhưng người đánh bài có thể rủ bạn bè, người yêu, thân nhân lên ngồi trong chòi của mình.

Nhắc đến bài chòi không thể không nhắc đến người hô thai hay còn gọi là Ban Hiệu (thường là 1 nam, 1 nữ). Bắt đầu cuộc chơi, người hô thai bưng khay đến từng chòi thu tiền và phát bài. Mỗi người chơi được phát 5 quân bài. Phát bài xong, người hô thai đến trước rạp vái chào ban tổ chức rồi hô lớn: “Phát bài đã đủ cho Hiệu tính tiền”. Người điều khiển cuộc chơi đáp lại bằng ba tiếng trống chầu. Hiệu cúi đầu: Dạ! Sau đó, vào cuộc chơi, người hô thai xốc ống bài, rút ra 1 con trong 27 con bài và xướng tên con bài lên. Để gây thêm sự hồi hộp và bắt người chơi phải suy đoán, người hô thai hô lên một câu thai hoặc một câu ca dao có tên con bài.

Các câu hát thường ca ngợi về quê hương, đất nước, tình phụ tử, tình phu thê,... Chòi nào trúng tên con bài thì gõ mõ 3 tiếng “cốc, cốc, cốc” để người hô thai mang con bài đến. Nếu là chòi trung tâm trúng thì đánh 3 tiếng trống “tum, tum, tum!”. Tuy nhiên, điều thú vị là việc suy đoán con bài đúng không phải dễ dàng. Đôi khi người chơi tưởng là đúng nhưng thực tế lại sai vì người hô thai đã thay đổi câu rao một cách linh hoạt. Do đó, người hô thai là cội nguồn sự hấp dẫn của nghệ thuật bài chòi.

Ban đầu, trong ống có 27 thẻ bài nhưng bớt dần theo mỗi lần rút thẻ cho đến khi có một chòi nào trúng được 3 lần, tức là bài đã tới thì mới chấm dứt ván bài. Lúc đó, chòi nhỏ nếu thắng sẽ được xổ một hồi mõ dài, còn chòi trung tâm thắng thì báo một hồi trống. Khi đó, người hô thai cầm lá cờ nhỏ, bưng khay rượu tới trao phần thưởng cho người trúng. Lá cờ đuôi nheo bằng giấy cũng được cắm lên chòi để đánh dấu một lần thắng.

Kết thúc một lượt chơi, ban tổ chức sắp xếp lại các con bài để sử dụng cho lần chơi mới. Cuộc chơi cứ thế tiếp tục cho đến khi vãn khách. Ban tổ chức, những người rao, phát bài, thu - chung tiền và cắm cờ phần lớn là những bậc cao niên, trưởng lão của làng.

Kết thúc một lượt chơi, ban tổ chức sắp xếp lại các con bài để sử dụng cho lần chơi mới. Ban tổ chức, những người rao, phát bài, thu - chung tiền và cắm cờ phần lớn là những bậc cao niên, trưởng lão của làng

Một bậc cao niên nói: “Hội bài chòi làng Thanh Thủy Chánh diễn ra đều đặn từ hàng trăm năm nay, thường là vào 10 ngày Tết Âm lịch. Mỗi hội bài chòi được chia thành chín cờ, mỗi cờ là một ván. Khi kết thúc, cờ được cắm cho một chòi thắng trong ván đó. Nét độc đáo nhất của hội bài chòi chính là những câu rao để đánh đố người chơi về các con bài. Chẳng hạn, “Ra đi mạ có dặn rồi. Khi mô em khóc thì đưa qua bác bôồng (bồng)!” - con Bồng; “Không ăn trầu, cũng chẳng đánh son. Rứa mà cái chi cứ đỏ lói lói…” - con Mỏ…”.

Như vậy, qua cảm nhận của riêng tôi, điểm thú vị của hội bài chòi chợ quê cạnh cầu ngói Thanh Toàn là người chơi không phải đến để thắng thua vì số tiền cược rất nhỏ. Điều vui thứ nhất là các em nhỏ được biết đến một thú chơi giải trí lành mạnh và thuần Việt. Điều vui thứ hai là các cụ già, kể cả người chơi lẫn người tổ chức trò chơi được sống lại thời đại mình với những câu rao đậm chất làng quê Việt Nam ngày xưa. Điều vui thứ ba là các bạn trẻ yêu nhau có thể ngồi chung một chòi để giúp nhau giải mã các câu rao của người hô thai (nghĩa là người rao) khiến tình cảm càng được vun đắp, mặn nồng thêm./.

Nguyễn Văn Toàn