Giọt nước Tây Nguyên

Mới đây, tôi được một bạn có trách nhiệm mời tham gia một nhóm khảo sát để phục dựng lại một cái giọt nước của một làng Jrai ở huyện Chư Păh, Gia Lai với ý định xây dựng thành làng du lịch, với yêu cầu: đúng là giọt nước cổ truyền của làng từ ngàn xưa, nhưng lại phải bền, chắc chắn, rộng rãi, sạch sẽ vân vân, tóm lại là phải đúng giọt nước cổ truyền nhưng phù hợp với hiện nay, để vừa bảo tồn nhưng lại sử dụng được như nó hằng thế hàng ngàn năm nay...

Tưởng đơn giản nhưng lại cũng khó phết bởi những yêu cầu có phần trái ngược. Nhưng rồi cuối cùng cũng xong, dân làng ồ à đúng của mình rồi, khách vui vẻ chụp ảnh, cùng sử dụng chung với dân làng...

Làng Tây Nguyên bao giờ cũng gắn với giọt nước. Nó là một phần của làng, như nhà rông, khu nhà mồ... Thậm chí, có làng không có nhà rông nhưng giọt nước chắc chắn phải có. Giọt nước không chỉ là nơi sinh hoạt vật chất của làng, nó còn như một khu văn hóa, nơi nuôi dưỡng tinh thần, tâm hồn của làng.

Hằng năm, dân làng đều tổ chức lễ cúng giọt nước rất trọng thể, là một nghi lễ bắt buộc.

Và, khách du lịch, những người quan tâm tới văn hóa Tây Nguyên, khi tới một làng Tây Nguyên, thì giọt/bến nước là nơi họ không thể không tới.

Vốn dĩ là... Tây Nguyên, nên nguồn nước là yếu tố rất quan trọng để chọn đất lập làng. Bà con Tây Nguyên ưu tiên chọn đất lập làng dọc suối, và đa phần làng Tây Nguyên bám theo suối, cũng như làng người Kinh bám theo lưu vực sông. Giọt nước/bến nước là một phái sinh của suối. Người ta dẫn nước từ suối về một vị trí thích hợp ở rìa làng, thường là vị trí thấp hơn một bậc, để làm giọt/bến nước.

Đa phần đấy là nơi đẹp nhất của làng. Giữa khô khát thì nơi ấy xanh um, giữa chật chội thì nơi ấy thoáng đãng, giữa thưa vắng thì nơi ấy tấp nập, nhất là sáng sớm và chiều muộn. Nó không chỉ là nguồn nước, dù nguồn nước rất quan trọng đối với con người, đối với một làng Tây Nguyên. Nó là nơi tụ tập, nơi sinh hoạt, dẫu không chính thống, chính thống phải là nhà rông kia, nhưng lại là nơi rôm rả và thân thiện nhất của làng. Nó chính là hồn làng, là ký ức làng.

Còn nhớ năm nào đấy, cần tìm diễn viên cho phim "Đất nước đứng lên", đạo diễn Lê Đức Tiến và nhóm cộng sự đã lang thang hàng chục ngày ở rất nhiều giọt nước, để rồi một buổi chiều muộn, ông đã vỡ òa ra khi giữa đông đảo các cô gái mơn mởn vai trần đang tắm ở một giọt nước trong ngôi làng rìa thành phố Kon Tum, ông nhận ra H’panh, người sau này đóng nhân vật Liêu, vợ ông Núp, trong phim của ông. Tôi nhớ hồi ấy cùng đoàn làm phim đi tìm khắp ở Gia Lai, sang Đăk Lăk và cuối cùng đến Kon Tum thì gặp cô bé sau là diễn viên này. Cánh nhà văn, nhà báo chúng tôi thì khi về làng, bao giờ cũng tìm ra giọt nước. Đấy là nơi phản ánh sinh khí của làng rõ nhất, là nơi ta cảm nhận được toàn bộ hơi thở của làng, đời sống của làng, tâm hồn làng... Tất nhiên, lúc mà giọt nước tấp nập nhất, tràn đầy hơi thở nhất, lúc nó là... giọt nước nhất, là sáng sớm và chiều.

Một trong những giọt nước đẹp nhất mà tôi từng thấy và cũng từng gắn bó là giọt nước làng Bông (Plei Bông) xã Ayun, huyện Mang Yang, tỉnh Gia Lai, quê họa sĩ Xu Man.

Ông Xu Man là họa sĩ, người Nahnar, người được coi là "già làng" của hội họa Tây Nguyên, có cuộc đời khá ly kỳ, có tới hai khóa là ủy viên Ban Chấp hành Hội Mỹ thuật Việt Nam, nhiều năm sống ở Hà Nội, đi một số nước, nhưng khi về hưu thì cương quyết về làng ở, lụi cụi sống ở đấy cho tới khi mất.

Cái làng ông Xu Man đẹp kinh khủng, có lẽ đấy là lý do khiến ông từng vùng vẫy nhiều nơi nhưng cuối đời thì về làng, sống đúng cuộc đời của người Bahnar chính hiệu. Làng có mấy cây đa cổ thụ rất to, có cái giọt nước mà cứ buổi chiều và buổi sáng lại như hội. Buổi sáng là các bà các chị xuống gùi nước. Hứng nước vào các quả bầu rồi cho vào gùi gùi về. Buổi chiều thì đây thành bến tắm. Tắm xong cũng gùi nước về để dùng cho cơm chiều và đêm. Chúng tôi từng xuống làng ông ở lại hàng tuần. Rất nhiều văn nhân tài tử cũng từng về đây. Ông họa sĩ Huỳnh Văn Thuận, hồi ấy râu tóc bạc phơ, đâu như cũng phải bảy chục tuổi rồi, mà cứ mùa khô là lại xuất hiện.

Hồi ấy bay Hà Nội - Pleiku bằng máy bay AN 24, sắm được cái vé bằng lên trời, thế mà sao bác họa sĩ già này cứ đúng hẹn như... lĩnh lương. Ông đến Pleiku ở vài ngày rồi đạp xe về nhà ông Xu Man, có khi ở đấy cả tháng. Các nhà văn, nhà báo khác hễ vào Tây Nguyên cũng phải xuống đấy, cũng ở lại cả tuần, chưa hết, còn rủ rê đùm túm rất nhiều người theo. Đông nhất là anh em họa sĩ trẻ, anh em nhiếp ảnh, nhà báo vân vân...

Làng đẹp, ngoài địa thế đẹp, giọt nước đẹp, mấy cây đa đẹp, còn cái nhà rông rất dễ thương. Và những đêm trăng mùa khô, làng bồng bềnh trong cái ánh vàng bất tử như cổ tích. Từ nhà rông, tiếng ting ning, goong thủ thỉ thù thì mơn man ảo giác. Lửa lập lòe trong các ngôi nhà sàn, nhìn ánh lửa biết ngôi nhà ấy đông hay neo người. Nhà neo người thì lửa lụi dụi qua liếp, nhà đông thì ngọn lửa phập phù reo vui vân vân...

Giờ thì, đa phần làng đã có giếng nước, thậm chí nước sạch (nước máy) nên các giọt nước có phần không được chú trọng, thậm chí bỏ hoang. Cái giọt nước rất đẹp làng ông Xu Man cũng thế. Tôi vừa xuống lại làng này, dân vẫn dùng nước giọt nhưng cái giọt nước ấy nó không còn đẹp, lãng mạn, ấm cúng, náo nhiệt... như xưa nữa, dù nó vẫn ở đấy và vẫn khung cảnh ấy.

Cái lễ cúng giọt/bến nước ấy nghe nói cũng thưa hơn xưa.

Thì cũng như những thứ khác, chả cứ với người Tây Nguyên, mà ngay người Kinh cũng thế, như cái cầu ao, cái bến sông, cái giếng làng...

Nhưng với ngành du lịch thì họ biết cách để khuếch trương những thứ ấy thành sản phẩm du lịch.

Vấn đề là làm như thế nào để nó vẫn phải là nó, không bị "dị bản", lai căng, không bị áp đặt, suy diễn, bị hiện đại hóa, đành rằng phải hiện đại để giữ được lâu dài nhưng không có nghĩa là bê tông hóa như hàng loạt nhà rông, và ngay cả các buôn, các làng Tây Nguyên từng bị...

Những cái giọt/bến nước của làng Tây Nguyên cũng thế, nên được bảo tồn một cách khoa học, có chọn lọc để trở thành sản phẩm du lịch. Nó độc đáo, nó đặc thù, nó bản sắc, nó chính là Tây Nguyên...

* Bài viết thể hiện theo quan điểm của tác giả

Văn Công Hùng