Giáo dục đại học: Cởi bỏ 'chiếc áo' chật của cơ chế bộ chủ quản

Thủ tục hành chính rườm rà

Trước đây, mô hình bộ ngành chủ quản phát huy tác dụng nhất định khi các trường đại học được định hướng đào tạo sát với nhu cầu chuyên ngành cụ thể, như các trường thuộc Bộ NN-PTNT (nay là Bộ NN-MT) tập trung vào đào tạo chuyên sâu lĩnh vực nông nghiệp. Nhưng hiện nay, khi thế giới chuyển mạnh sang đào tạo đa ngành và liên ngành, mô hình này ngày càng bộc lộ nhiều hạn chế. Đặc biệt, nhân lực từ những trường thuộc bộ ngành không chỉ phục vụ cho riêng bộ ngành đó mà còn đào tạo đáp ứng nhu cầu đa dạng của xã hội.

Một hạn chế quan trọng là sự thiếu tự chủ và linh hoạt khi các trường đại học chịu sự quản lý trực tiếp từ bộ ngành phải trải qua thủ tục hành chính rườm rà trước khi ra quyết định quan trọng, làm giảm khả năng thích ứng nhanh với biến động thị trường và yêu cầu phát triển.

Cơ chế này cũng làm hạn chế sự sáng tạo, đổi mới trong nghiên cứu và giảng dạy, ảnh hưởng tới chất lượng nguồn nhân lực. Một thực tế rất dễ thấy nữa là các trường đại học địa phương chịu quản lý của UBND tỉnh nhưng thực chất chỉ có vài cán bộ của Văn phòng UBND không có chuyên môn về quản lý GDĐH và nhiều việc giao cho sở GD-ĐT tham mưu. Nhưng, hiện nay sở GD-ĐT cũng chưa đủ tầm để tham mưu, quản lý giám sát cơ sở GDĐH. Điều này cũng gây nên những khó khăn cho sự vận hành trường đại học địa phương.

Học sinh tìm hiểu về công nghệ nuôi cấy tế bào gốc tại Trường ĐH Khoa học Tự nhiên (ĐH Quốc gia TPHCM). Ảnh: THANH HÙNG

Đặc biệt, việc thiếu phối hợp đa ngành khiến các trường khó phát triển ngành đào tạo mới như Nông nghiệp công nghệ cao. Đây là lĩnh vực liên ngành phức tạp, đòi hỏi sự kết hợp hiệu quả giữa kiến thức nông nghiệp, công nghệ sinh học, tự động hóa, công nghệ thông tin và kinh tế quản trị. Một trường đại học nông nghiệp truyền thống chỉ dựa vào nguồn lực và chuyên môn nội bộ mà không phối hợp với các trường khác, sẽ rất khó đạt hiệu quả tối ưu.

Phụ thuộc nguồn tài chính

Một hệ lụy nữa là sự cục bộ trong quản lý nguồn lực. Các trường bị động, phụ thuộc vào nguồn tài chính và ưu tiên từ bộ chủ quản, gây khó khăn cho việc xây dựng và triển khai các dự án chiến lược quốc gia một cách thống nhất. Chiến lược quốc gia về phát triển nông nghiệp công nghệ cao tại Việt Nam hiện đang rất cần sự điều phối tổng hợp từ Bộ GD-ĐT nhằm tập trung nguồn lực và thế mạnh của nhiều trường đại học khác nhau, tạo thành sức mạnh tổng hợp vượt trội. Lĩnh vực vi mạch bán dẫn cũng rất cần điều phối nguồn lực bởi một cơ quan quản lý GDĐH để có chính sách ưu tiên, tránh phong trào “trăm hoa đua nở” có thể hiệu quả thấp.

Cơ chế bộ ngành chủ quản như Việt Nam rất hiếm gặp ở các quốc gia có nền GDĐH tiên tiến. Xu hướng chung là trao quyền tự chủ mạnh mẽ cho các trường đại học, cho phép các trường quyết định về tài chính, nhân sự, học thuật dưới sự giám sát của hội đồng trường độc lập và các quy định quản lý vĩ mô từ phía nhà nước. Sự phát triển mạnh mẽ của các trường đại học tư thục tại Việt Nam và trên thế giới là minh chứng rõ ràng cho tính hiệu quả của mô hình tự chủ. Những trường này nhanh chóng cập nhật chương trình đào tạo, nâng cao chất lượng dịch vụ, đáp ứng sát với nhu cầu xã hội và thị trường lao động.

Các nước láng giềng đều đang nỗ lực cải cách, trao quyền tự chủ và thúc đẩy hội nhập quốc tế, trong khi GDĐH Việt Nam lại bị “trói chân” bởi cơ chế quản lý cũ kỹ. Việt Nam hoàn toàn có thể học hỏi sự năng động, linh hoạt, hiệu quả của mô hình kinh tế tư nhân để từ bỏ cơ chế bộ ngành chủ quản.

Thay vào đó, chỉ cần một Bộ GD-ĐT duy nhất thực hiện vai trò quản lý vĩ mô, hoạch định chiến lược, kiểm định chất lượng, phân bổ nguồn lực hiệu quả và minh bạch. Điều quan trọng là Bộ GD-ĐT không nên trực tiếp quản lý bất cứ trường đại học nào, để đảm bảo sự khách quan và bình đẳng trong toàn hệ thống GDĐH.

Để hiện thực hóa điều này, ngoại trừ những trường đặc thù thuộc Bộ Công an, Quốc phòng, Viện Kiểm sát, Nội vụ, các Học viện quản lý... cần mạnh dạn tháo gỡ những nút thắt thể chế, loại bớt khâu quản lý trung gian (do vậy giảm bớt biên chế của bộ ngành), trao quyền tự chủ thực chất cho các trường đại học, giảm thiểu tối đa các can thiệp hành chính. Việc ứng dụng công nghệ số trong quản lý cũng giúp tăng cường minh bạch và hiệu quả, loại bỏ các thủ tục rườm rà, giải phóng nguồn lực để tập trung vào chất lượng đào tạo và nghiên cứu.

Mục tiêu cao nhất của cải cách là vì lợi ích của người học và xã hội nói chung. Một hệ thống GDĐH tự chủ, chất lượng và hiệu quả cao sẽ tạo ra những công dân đáp ứng yêu cầu thị trường lao động, thúc đẩy sự phát triển bền vững. Do đó, Việt Nam cần thay đổi tư duy mạnh mẽ, cởi bỏ hoàn toàn “chiếc áo chật” lạc mốt của cơ chế bộ ngành chủ quản, mở đường cho GDĐH vươn mình, cất cánh, hội nhập quốc tế và thực sự trở thành động lực quan trọng cho sự phát triển quốc gia trong kỷ nguyên mới.

TS HOÀNG NGỌC VINH

Nguyên Vụ trưởng Vụ Giáo dục chuyên nghiệp, Bộ GD-ĐT