Giá trị của các ngôi chùa cổ thời Trần vùng Tây Yên Tử

Không gian tôn giáo - văn hóa độc đáo

Dãy núi Yên Tử nằm trên địa phận của ba tỉnh: Quảng Ninh, Bắc Giang và Hải Dương, đây là địa bàn gắn liền với sự hình thành và phát triển của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần. Ở khu vực Tây Yên Tử, ngoài chùa Vĩnh Nghiêm là trung tâm Phật giáo Trúc Lâm thời Trần, nhiều ngôi chùa được xây dựng trong giai đoạn này như: Chùa Am Vãi (xã Nam Dương, thị xã Chũ); huyện Lục Nam có chùa Hồ Bấc (xã Nghĩa Phương), chùa Bình Long (xã Huyền Sơn), chùa Cao, chùa Hang Non (xã Khám Lạng), chùa Yên Mã (xã Bắc Lũng), chùa Hòn Tháp (xã Cẩm Lý)…

Một góc chùa Am Vãi, xã Nam Dương (thị xã Chũ). Ảnh tư liệu.

Hệ thống các ngôi chùa cổ phía Tây Yên Tử có giá trị nổi bật trên nhiều phương diện như tôn giáo, văn hóa, lịch sử, gắn với sự hình thành và phát triển của Phật giáo Trúc Lâm do Phật hoàng Trần Nhân Tông sáng lập từ thế kỷ XIII. Nếu chùa Sơn Tháp là nơi ghi dấu ban đầu Phật hoàng Trần Nhân Tông lên Yên Tử tu hành thì chùa Vĩnh Nghiêm là nơi ngài nhiều lần đến thuyết giảng phật pháp và độ điệp chúng sinh. Đệ nhị tổ Pháp Loa và Đệ tam tổ Huyền Quang cũng theo con đường phía Tây Yên Tử hành đạo phật sự của Trúc Lâm, cho mở mang, xây dựng chùa tháp, phát triển đạo Phật rộng khắp vùng Bắc Giang.

Việc mở mang nhiều chùa, am ở Tây Yên Tử của Pháp Loa là sự kế thừa con đường hoằng dương Phật pháp của Phật hoàng Trần Nhân Tông. Các ngôi chùa cổ này tuy nằm rải rác ở độ cao và khoảng cách xa nhau nhưng nhìn chung vẫn có mối liên hệ mật thiết. Qua dấu tích khảo cổ học, có những ngôi chùa được xây dựng trước và trong thời Trần, các điểm dựng chùa đều có tầm cao nhất định và có góc bao quát xung quanh rất lớn.

Các chùa được bố cục mặt bằng theo các cấp độ phù hợp với địa hình từng nơi với kết cấu kiến trúc cổ truyền là hệ thống kết cấu theo các bộ vì. Trong tổng thể đó, có những công trình kiến trúc đá với quy mô nhỏ và di văn Hán Nôm liên quan đến Phật giáo Trúc Lâm như: Tháp đá cổ chùa Sơn Tháp, chùa Am Vãi... Văn bia ở các ngôi chùa cổ phía Tây Yên Tử tỉnh Bắc Giang khá phong phú và quý giá, là dấu tích liên quan đến các hoạt động của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần.

Bên cạnh đó, hệ thống các ngôi chùa cổ này gắn kết chặt chẽ với các di tích tại Quảng Ninh và Hải Dương để tạo thành một hệ thống trong không gian tôn giáo - văn hóa độc đáo đã trải qua hàng trăm năm. Từ đó, có thể thấy được con đường văn hóa tâm linh của Phật giáo Trúc Lâm thời Trần thông qua các ngôi chùa cổ. Con đường văn hóa tâm linh đó không chỉ có Phật giáo Trúc Lâm mà còn dung hợp với các loại hình tín ngưỡng dân gian khác. Điều đó tạo nên sự hội nhập văn hóa giữa Phật giáo trước thời Trần với tín ngưỡng địa phương để rồi đến thời Trần, Phật hoàng Trần Nhân Tông sáng lập ra Phật giáo Trúc Lâm, mang những giá trị văn hóa Việt Nam.

Phát triển du lịch văn hóa - tâm linh Tây Yên Tử

Có thể khẳng định, chùa Vĩnh Nghiêm và hệ thống các ngôi chùa cổ phía Tây Yên Tử trên địa bàn tỉnh Bắc Giang đóng một vai trò quan trọng và là một phần không thể tách rời trong quần thể di tích và danh thắng Yên Tử, gắn với Phật giáo Trúc Lâm. Bảo vệ và phát huy giá trị di sản này trong xu thế hội nhập, phát triển hiện nay là một việc làm cần thiết, góp phần giáo dục truyền thống yêu nước, lòng tự hào dân tộc, gắn với phát triển du lịch văn hóa tâm linh tỉnh Bắc Giang.

Ngày nay, con đường hoằng dương Phật pháp của Phật hoàng Trần Nhân Tông dần được tái hiện và được đầu tư trở thành những trọng điểm du lịch văn hóa tâm linh. Các địa phương như Quảng Ninh, Hải Dương, Bắc Giang đang liên kết đánh thức tiềm năng giá trị di sản của Phật giáo Trúc Lâm để cùng phát triển kinh tế - xã hội ở mỗi địa phương. Trong những năm qua, tỉnh Bắc Giang đã bước đầu xây dựng, hình thành sản phẩm du lịch “Con đường hoằng dương Phật pháp của các Phật tổ Phật giáo Trúc Lâm Yên Tử” là điểm nhấn cốt lõi của du lịch Bắc Giang. Du lịch Bắc Giang về miền đất thiêng Tây Yên Tử, Lễ hội Xuân Tây Yên Tử gắn với Tuần Văn hóa - Du lịch Bắc Giang đã được định hình thương hiệu trong thời gian qua.

Các tuyến du lịch văn hóa tâm linh đã hình thành và kết nối các di tích trong không gian Phật giáo Tây Yên Tử. Điển hình là tuyến Tây Yên Tử, từ trung tâm Phật giáo chùa Vĩnh Nghiêm đi cụm di tích thứ nhất gồm các chùa: Bình Long (Huyền Sơn), Yên Mã (Bắc Lũng), Hòn Tháp (Cẩm Lý), Hang Non (Khám Lạng) của huyện Lục Nam; tiếp theo là cụm di tích thứ hai gồm: Đồng Vành, Nghè Mẫu, đền Thánh Trần Cao San, Nghè Cả, Nghè Long (Lục Sơn) của huyện Lục Nam; cụm di tích thứ ba có các chùa: Am Vãi (xã Nam Dương, thị xã Chũ), am Ngọa Vân, chùa Hồ Thiên và chùa Đồng (tỉnh Quảng Ninh).

Thứ hai là tuyến kết hợp Đông - Tây Yên Tử: Từ chùa Vĩnh Nghiêm đi cụm di tích thứ nhất gồm các chùa: Bình Long, Yên Mã, Hòn Tháp (huyện Lục Nam, tỉnh Bắc Giang); đi tiếp chùa Côn Sơn, đền Kiếp Bạc, chùa Thanh Mai (thành phố Chí Linh, tỉnh Hải Dương); tiếp đến chùa Hồ Bấc, khu đền Trần, khu du lịch sinh thái Suối Mỡ (huyện Lục Nam, tỉnh Bắc Giang).

Sau nhiều năm chuẩn bị, năm 2024, hồ sơ đề cử “Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc” đã được trình UNESCO để xét công nhận là Di sản thế giới. Với những giá trị to lớn về lịch sử, văn hóa, khoa học, quần thể di tích và danh thắng này là những di sản văn hóa sống động cho đến ngày nay.

Thời gian tới, tỉnh Bắc Giang phấn đấu cơ bản hoàn thành các hạng mục xây dựng tại Khu du lịch tâm linh - sinh thái Tây Yên Tử; hình thành sản phẩm du lịch “Con đường hoằng dương Phật pháp của các Phật tổ Phật giáo Trúc Lâm Yên Tử”. Khi giao thông được kết nối từ Tây Yên Tử sang Quảng Ninh và Hải Dương thuận lợi thì khoảng cách không gian, thời gian sẽ gần hơn, tạo tiềm năng lớn nhằm phát triển du lịch Phật giáo thời Trần tại ba tỉnh.

Việc bảo tồn, phát huy giá trị các ngôi chùa ở phía Tây Yên Tử cần theo quy hoạch không gian phát triển khu du lịch đáp ứng nhu cầu của du khách, kết nối hình thành được các tuyến du lịch tâm linh của tỉnh Bắc Giang và liên vùng. Bên cạnh tôn tạo, tu bổ, nâng cấp, xếp hạng các di tích, khôi phục lễ hội truyền thống, việc xây dựng hạ tầng thiết yếu phục vụ phát triển du lịch cần được đầu tư bài bản, có trọng tâm, trọng điểm, trở thành yếu tố hấp dẫn đặc sắc để thu hút khách du lịch; đầu tư vào hạ tầng tiếp cận các ngôi chùa phía Tây Yên Tử và hệ thống cơ sở dịch vụ bảo đảm chất lượng, tiện nghi, hài hòa với không gian và tính chất linh thiêng của điểm du lịch. Qua đó, góp phần quảng bá hình ảnh vùng đất, con người Bắc Giang, thu hút khách du lịch, thúc đẩy kinh tế - xã hội ngày một phát triển.

Dương Ngô Ninh