Đưa tinh hoa văn hóa của làng nghề đi khắp muôn phương

Các sản phẩm của làng đá mỹ nghệ Non Nước được xuất khẩu đi các nước trên thế giới, nhất là các nước Đông Nam Á. Ảnh: Ái Vân

Vào đầu thế kỷ thứ 17, nghề điêu khắc đá ở Ngũ Hành Sơn đã được hình thành do ông tổ của làng nghề là cụ Huỳnh Bá Quát, người Thanh Hóa đến sinh sống dưới núi Ngũ Hành Sơn. Ông phát hiện nơi đây có một cụm núi đá cẩm thạch khổng lồ - thứ nguyên liệu có thể tạo ra những đồ vật trang trí rất đẹp, nên lấy một ít đá đem về nhà rồi tỉ mẩn tạo ra những dụng cụ thô sơ như cối giã tiêu, giã thuốc hoặc các tấm bia mộ. Sau đó, ông bắt đầu truyền lại cho con cháu và những người dân xung quanh.

Từ những dụng cụ để phục vụ cho cuộc sống, dần dần, người dân đã sáng tạo nên những sản phẩm điêu khắc tạc hình rồng, rùa, phượng vô cùng tỉ mỉ, công phu. Đặc biệt, đầu thế kỷ thứ 19, khi nhà Nguyễn cho xây dựng chùa chiền, lăng tẩm, miếu mạo, làng nghề có cơ hội phát triển hơn, một số thợ giỏi được triều đình phong hàm Cửu phẩm mời đi làm nghề ở khắp cả nước, nghề điêu khắc đá mỹ nghệ Non Nước được phát triển, biết đến từ đây.

Đến nay, làng nghề đá mỹ nghệ Non Nước đã có hơn 500 cơ sở sản xuất, các sản phẩm của làng nghề độc đáo về mẫu mã, phong phú, đa dạng về chủng loại. Năm 2014, làng nghề được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia. Nơi đây còn là địa điểm du lịch làng nghề nổi tiếng thu hút đông đảo du khách khắp nơi tìm đến chiêm ngưỡng những tác phẩm mỹ nghệ đặc sắc này. Ông Lưu Vạn Tâm Anh, Trưởng ban quản lý làng đá mỹ nghệ Non Nước cho biết: "Làng nghề đã hình thành hơn 500 năm, năm 2011, UBND thành phố Đà Nẵng đã quy hoạch 35ha, đưa tất cả các hộ sản xuất làng nghề vào khu tập trung. Hiện nay, làng nghề có 4 nghệ nhân cấp quốc gia và 4 nghệ nhân của thành phố Đà Nẵng".

Trước đây, đá dùng làm sản phẩm mỹ nghệ của làng được khai thác từ Ngũ Hành Sơn, nhưng khai thác đá đã làm mất đi vẻ đẹp của danh thắng, vì vậy, việc khai thác đá bị cấm. Nguyên liệu đá được cung cấp từ các địa phương khác, với sản lượng hàng chục ngàn tấn mỗi năm, nguồn đá có nhiều loại phong phú như đá cẩm thạch xanh, trắng, cà rốt, vàng, đỏ, đá granite, đá trắng từ Nghệ An; đá cẩm thạch Yên Bái; đá cẩm thạch nhiều màu sắc ở Thanh Hóa; đá vân gỗ, đá hường, đá đỏ hoa, đá firo ở Hà Tây (cũ); đá cẩm đen ở Ninh Bình, đá sa thạch ở Quảng Nam. Ngoài ra, còn có loại đá ngọc được nhập khẩu từ Pakistan và nhiều nước khác.

Có hai nguồn nhập nguyên liệu chính ở các tỉnh phía Bắc là Nghệ An, Hà Tĩnh, Thanh Hóa và vùng nguyên liệu nhập khẩu từ nước ngoài với loại đá đặc biệt được nhập từ như Afghanistan, Ấn Độ..., lượng nguyên liệu làng nghề nhập mỗi ngày trung bình khoảng 200 tấn.

Nghệ nhân chạm khắc đá tỉ mỉ sáng tạo tác phẩm độc đáo để mang cái hồn của đá đến với mọi người. Ảnh: Ái Vân

Để tạo ra một sản phẩm đá mỹ nghệ hoàn chỉnh cần rất nhiều thời gian và có cả quá trình. Trước tiên, nguyên liệu chính là đá tảng, khi đó, người thợ sẽ bắt đầu tạo hình đồ vật ở dạng thô. Quá trình này mất rất nhiều công đoạn phức tạp như: Tìm mặt phẳng tạo chân đế, xác định điểm chuẩn để tạo hình, vẽ phác thảo lên giấy, sau đó mới vẽ lên mặt đá hoặc in trực tiếp trên đá. Đối với những sản phẩm kỳ công mang tính nghệ thuật cao, đòi hỏi người thợ phải thực hiện chúng trên đất sét, sau đó mới bắt đầu chính thức khắc. Sau khi có bản vẽ phác thảo, nghệ nhân sẽ đục phôi để tạo hình sản phẩm; sau khi phôi hoàn thiện, thợ sẽ chạm hình nét trang trí hoa văn, đánh bóng sản phẩm. Ở bước này, quan trọng nhất là tạo nét sản phẩm và trang trí, yêu cầu thợ khắc thực hiện thật chính xác và tỉ mỉ, muốn được như vậy thì yêu cầu thợ khắc phải có kỹ thuật điêu luyện.

Nghệ nhân Mai Thanh Thiện, làng đá mỹ nghệ Non Nước chia sẻ: "Phải có ý tưởng, mẫu hay mô hình và nguyên liệu tốt, sau đó vẽ phác thảo trong đầu, dùng búa, công cụ hỗ trợ để khắc lên tác phẩm đó. Mỗi tác phẩm điêu khắc là thành quả lao động kỳ công của những bàn tay tài hoa. Đối với những tượng đá có kích thước to, nặng hàng trăm tấn, việc tạo ra tác phẩm trải qua nhiều công đoạn khó khăn, đòi hỏi sự kỳ công của người thợ để tạo tác phẩm một cách tuyệt mỹ và chính xác. Mỗi sản phẩm được tạo ra đều chính là thành quả lao động đáng trân trọng của những nghệ nhân sống cùng với làng nghề. Đó không chỉ là nghề kiếm ra tiền, mà còn là cái tâm với nghề, là tình yêu của họ dành cho những tảng đá tưởng chừng như vô tri, vô giác. Hiện nay, làng nghề có hơn 2.000 công nhân sản xuất, các sản phẩm của làng nghề đá Non Nước được tiêu thụ ở trong nước và xuất khẩu ra nước ngoài, nhiều nhất là các thị trường Mỹ, Canada, Australia, Đông Nam Á..."

Làng đá mỹ nghệ Non Nước là nơi giao thoa của hai nền văn hóa đặc sắc là văn hóa Việt cổ và văn hóa Chăm Pa. Các tác phẩm đá mỹ nghệ có sự ảnh hưởng đặc biệt từ văn hóa Chăm Pa ở thánh địa Mỹ Sơn, hàng trăm các tượng Chăm Pa với đủ các kiểu dáng, hình thù được các nghệ nhân điêu khắc cực kỳ tinh tế và những tác phẩm thể hiện văn hóa Việt cổ, như điêu khắc rồng, rùa, phương lên bia mộ, chùa chiền, lăng tẩm.

Từ khối đá đơn sơ thô ráp, qua bàn tay tài hoa của những nghệ nhân, trở nên láng mịn, bóng bẩy và lộ ra những vân gỗ đẹp mắt. Tất cả những tác phẩm đều được những thợ làng đá chạm khắc khéo léo và cực kỳ tinh xảo, các tác phẩm có tính nghệ thuật cao, phong phú về mẫu mã và được nhiều du khách quan tâm. Du khách đến đây tham quan, tìm hiểu làng nghề hàng trăm năm tuổi còn có thể mua về các sản phẩm đẹp mắt, tinh xảo để trang trí hay làm quà biếu.

Ông Hà Vy, Phó Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao thành phố Đà Nẵng cho biết: "Sản phẩm của làng nghề xuất khẩu đi nhiều quốc gia, không những có giá trị kinh tế cao, mà còn mang theo tinh hoa văn hóa của chính làng nghề này. Nhiều du khách tới để chiêm ngưỡng, mua về làm quà, trong đó, nó chứa đựng những tình cảm, tâm tư của người thợ chạm khắc, làm ra những sản phẩm mang cái hồn của đá đến với tất cả mọi người".

Ái Vân