Đông Nam Á đẩy lùi hàng nhập khẩu giá rẻ từ Trung Quốc

Thương mại điện tử và xe điện đối mặt với thách thức cân bằng giữa thuế quan và đầu tư công nghệ cao. Minh họa của Daniel Garcia

Ông Kurniadi Eka Mulyana, một công nhân tại nhà máy dệt ở Bandung, Tây Java, đã bị sa thải vào tháng 3 vừa qua. Ông cho biết nguyên nhân chính là do sự xuất hiện của TikTok Shop từ năm 2021, bán hàng hóa giá rẻ từ Trung Quốc, làm giảm doanh số và doanh thu của công ty.

Tình trạng này đã khiến khoảng 49.000 công nhân ngành dệt may và giày dép ở Indonesia mất việc làm trong năm nay.

Đáp lại, Bộ trưởng Thương mại Indonesia, ông Zulkifli Hasan, thông báo vào tháng 6 rằng chính phủ sẽ xem xét áp thuế nhập khẩu lên tới 200% đối với vải, gấp đôi mức hiện tại. Thuế mới cũng được xem xét đối với các mặt hàng như gốm sứ, quần áo, giày dép, mỹ phẩm và đồ điện tử.

Một trung tâm phân loại của J&T Express tại Weifang, Trung Quốc: Hàng hóa giảm giá được bán qua các nền tảng thương mại điện tử đang tràn vào Đông Nam Á. (VCG qua Getty Images)

Các quốc gia Đông Nam Á khác cũng đang có động thái tương tự. Malaysia đã áp thuế bán hàng 10% đối với hàng hóa nhập khẩu mua trực tuyến có giá dưới 500 ringgit (108 USD) từ tháng 1. Thái Lan cũng mở rộng thuế giá trị gia tăng (VAT) 7% đối với các giao dịch mua hàng dưới 1.500 baht (42 USD) trong tháng này.

Mặc dù các nhà bán lẻ và sản xuất trong nước kêu gọi bảo vệ thị trường khỏi cạnh tranh không lành mạnh, các quan chức chính phủ lại đang khuyến khích các công ty Trung Quốc đầu tư vào sản xuất trong nước. Tuy nhiên, sự suy thoái kinh tế ở Trung Quốc đang gây ra thách thức lớn, làm giảm nhu cầu xuất khẩu của Đông Nam Á và khiến các công ty Trung Quốc bán tháo hàng tồn kho với giá rẻ.

Năm ngoái, các thị trường Đông Nam Á và các thị trường mới nổi khác ở châu Á đã tiếp nhận khoảng một phần ba lượng xuất khẩu của Trung Quốc, mặc dù chỉ chiếm 1/10 tổng sản phẩm quốc nội toàn cầu, theo tính toán của các nhà kinh tế Goldman Sachs.

Trung Quốc là điểm đến xuất khẩu lớn thứ hai của Thái Lan sau Hoa Kỳ và là nguồn nhập khẩu hàng đầu của nước này, chiếm gần một phần tư tổng giá trị hàng hóa nhập khẩu. Thâm hụt thương mại của Thái Lan với Trung Quốc đã tăng lên 36,6 tỷ USD vào năm 2023, trong khi Malaysia cũng chứng kiến thâm hụt thương mại tăng mạnh từ 3,1 tỷ USD lên 14,2 tỷ USD trong cùng giai đoạn.

Indonesia đã làm tốt hơn nhờ xuất khẩu kim loại sang Trung Quốc tăng. Jakarta đã đạt được thặng dư thương mại song phương 2 tỷ đô la vào năm ngoái. Tuy nhiên, trong nửa đầu năm 2024, Indonesia đã ghi nhận mức thâm hụt 5 tỷ đô la trong thương mại phi dầu khí với Trung Quốc.

Một phần nguyên nhân của sự mất cân bằng thương mại này là do các công ty Trung Quốc và đối tác nước ngoài đã chuyển một số hoạt động sản xuất và lắp ráp từ Trung Quốc sang Đông Nam Á, bởi căng thẳng thương mại với phương Tây và các yếu tố khác.

Ông Charles Austin Jordan, nhà phân tích nghiên cứu cấp cao của Rhodium Group, nhận định: "Trung Quốc coi việc đầu tư vào các quốc gia khác là một chiến lược phòng ngừa rủi ro."

Sự dịch chuyển chuỗi cung ứng này đã làm giảm nhu cầu của Trung Quốc đối với nguyên liệu thô và hàng hóa trung gian từ Đông Nam Á, trong khi gia tăng lượng sản phẩm theo chiều ngược lại. Trong nhiều trường hợp, các sản phẩm cuối cùng được chuyển đến các thị trường phương Tây. Thực tế, xuất khẩu của Đông Nam Á sang Hoa Kỳ đã vượt qua xuất khẩu sang Trung Quốc hơn 10 tỷ đô la trong quý 1-3 năm nay, phá vỡ vị thế của Trung Quốc là thị trường hàng đầu của khu vực.

Quần họa tiết voi là món quà lưu niệm phổ biến được du khách nước ngoài mua khi đến Thái Lan, nhưng hầu hết quần được bán đều được sản xuất tại Trung Quốc. (Ảnh của Shinya Sawai)

Theo các nhà kinh tế của HSBC, sự thay đổi này mang lại lợi ích cho Việt Nam và ASEAN. Họ viết: "Với sự trợ giúp của hoạt động thương mại với Trung Quốc, ảnh hưởng của ASEAN đối với thương mại toàn cầu cũng đang ngày càng sâu sắc hơn." Tuy nhiên, họ cũng thừa nhận rằng thâm hụt thương mại của ASEAN với Trung Quốc đã tăng vọt từ khoảng 80 tỷ đô la trong thời kỳ đại dịch lên gần 115 tỷ đô la hiện nay.

Sự thay đổi này cũng tạo ra những phức tạp mới về thương mại. Tháng trước, Hoa Kỳ đã áp dụng lại mức thuế lên tới 250% đối với hàng nhập khẩu tấm pin mặt trời do các công ty Trung Quốc sản xuất tại Campuchia, Malaysia, Thái Lan và Việt Nam. Ngành năng lượng mặt trời ở Đông Nam Á, cũng như các ngành công nghiệp xanh khác, phần lớn do các công ty Trung Quốc chi phối, thường tìm cách né tránh thuế quan của phương Tây.

Ông Jordan cho biết: "Rủi ro đối với các nền kinh tế mới nổi là các chính phủ phương Tây sẽ xem xét kỹ lưỡng hơn chuỗi cung ứng." Trong nhiều trường hợp, các quan chức Đông Nam Á đang thu hút các khoản đầu tư này vào sản xuất hàng hóa xanh.

Ví dụ, để thu hút các nhà sản xuất xe điện Trung Quốc như BYD và Great Wall Motor đầu tư vào các nhà máy địa phương, Thái Lan đã cho phép họ nhập khẩu xe miễn thuế trong khi các nhà máy mới của họ đi vào hoạt động. Nước này cũng đã đưa những xe điện nhập khẩu này vào chương trình trợ cấp của mình để hỗ trợ người tiêu dùng mua xe điện và cung cấp cho các nhà sản xuất các khoản giảm thuế thu nhập và thuế tiêu thụ đặc biệt.

Các ưu đãi tài chính là một điều may mắn cho các nhà sản xuất xe điện Trung Quốc, nhưng sự bùng nổ nhập khẩu lại gây thiệt hại cho Honda Motor và các công ty khác đang sản xuất xe và phụ tùng ô tô tại Thái Lan.

"Các đơn đặt hàng phụ tùng đã giảm 40% trong năm nay", Sompol Tanadumrongsak, chủ tịch Hiệp hội các nhà sản xuất phụ tùng ô tô Thái Lan cho biết. "Hầu hết các nhà sản xuất phụ tùng địa phương đã cắt giảm hoạt động của họ xuống chỉ còn ba ngày một tuần do nhu cầu giảm".

Narit Therdsteerasukdi, Tổng thư ký Ủy ban Đầu tư Thái Lan, đã ám chỉ đến tình thế tiến thoái lưỡng nan của Bangkok tại lễ khánh thành một nhà máy sản xuất xe điện của Trung Quốc vào tháng này.

"Chúng tôi rất vui khi có nhiều nhà sản xuất xe điện Trung Quốc đầu tư vào Thái Lan hơn vì điều đó phản ánh rằng họ tin tưởng vào chính sách hỗ trợ xe điện của chúng tôi", ông nói. "Tuy nhiên, sẽ thật tuyệt nếu họ có thể hỗ trợ các nhà sản xuất phụ tùng của chúng tôi bằng cách sử dụng một số phụ tùng ô tô do các công ty Thái Lan sản xuất".

Vào tháng 7, BYD đã mở nhà máy lắp ráp xe điện đầu tiên tại Đông Nam Á: tại Rayong, Thái Lan. (Ảnh của Shinya Sawai)

Các quan chức Thái Lan cũng lo ngại rằng hoạt động xuất khẩu ngoài tấm pin mặt trời có thể bị ảnh hưởng bởi cuộc chiến thương mại giữa phương Tây và Trung Quốc.

"Chúng tôi có danh sách 58 sản phẩm có nguy cơ cao bị áp dụng các biện pháp chống lách luật. Bao gồm thép, mật ong, đồ nội thất, tấm pin mặt trời và các sản phẩm công nghệ xanh khác", Chanintorn Rimcharone, giám đốc phụ trách lợi ích thương mại và biện pháp khắc phục của Thái Lan cho biết.

"Các nhà xuất khẩu Thái Lan phải sử dụng nhiều nội dung địa phương và nhập khẩu ít hàng hóa trung gian hơn", bà nói. "Chúng tôi đang giáo dục các nhà đầu tư để họ hiểu các quy định".

Thêm vào áp lực chính thức để chuyển sang đầu vào sản xuất trong nước nhiều hơn, Bộ Ngoại thương Thái Lan đã đề xuất mức thuế 30,9% đối với hàng nhập khẩu từ Trung Quốc đối với thép cán nóng, được sử dụng trong sản xuất xe cộ, máy móc và cầu. Bốn nhà sản xuất Thái Lan đã khiếu nại về thiệt hại từ các sản phẩm do 17 nhà sản xuất thép Trung Quốc sản xuất bị phát hiện đã trốn thuế chống bán phá giá trước đó bằng cách thực hiện một số thay đổi nhỏ đối với sản phẩm của họ.

Các nhà nhập khẩu thép Thái Lan đã bày tỏ sự phản đối đối với mức thuế mới, cho rằng chúng sẽ làm tăng chi phí và khiến sản phẩm của họ kém cạnh tranh hơn. Họ lập luận tại một phiên điều trần công khai rằng các nhà sản xuất thép địa phương chỉ đơn giản là đã đưa ra những lựa chọn đầu tư tồi.

Công nhân dệt may Indonesia biểu tình tại Bandung vào ngày 5 tháng 7 để yêu cầu chính phủ hỗ trợ ngành công nghiệp này trong bối cảnh tình trạng sa thải ngày càng gia tăng. (Sipa qua AP Images)

Sonal Varma, nhà kinh tế trưởng khu vực châu Á của Nomura (trừ Nhật Bản), lập luận rằng việc tái cân bằng dòng chảy thương mại của Trung Quốc với Đông Nam Á cũng phản ánh "một chiến lược thương mại có chủ đích của Bắc Kinh nhằm chuyển hướng xuất khẩu" do căng thẳng và rào cản thương mại gia tăng ở phương Tây.

Các nhà cung cấp vật liệu và sản phẩm dùng trong xây dựng, bao gồm thép, máy móc và hóa chất, đã bị ảnh hưởng nặng nề bởi sự sụp đổ của ngành phát triển bất động sản Trung Quốc.

"Rất nhiều việc làm của Trung Quốc bị ràng buộc trong các ngành công nghiệp này", Jordan của Rhodium cho biết. Nếu các nhà sản xuất này không thể xuất khẩu sản lượng dư thừa của họ, ông nói thêm, "Điều đó sẽ dẫn đến thua lỗ cho các công ty vốn đã không có lãi, và điều đó sẽ dẫn đến tình trạng thất nghiệp".

Để ngăn chặn điều này xảy ra và ảnh hưởng đến vị thế của chính họ, chính quyền địa phương ở Trung Quốc đang nỗ lực hết sức để hỗ trợ các nhà xuất khẩu và duy trì tăng trưởng kinh tế địa phương. Nhưng các công ty Đông Nam Á cảm thấy như họ đang phải chịu chi phí để duy trì hoạt động của các nhà máy Trung Quốc.

Năm ngoái, hơn 1.300 nhà máy đóng cửa tại Thái Lan, tăng 60% so với năm trước. Theo Bộ Công nghiệp Thái Lan, từ tháng 1 đến tháng 5, thêm 500 nhà máy đóng cửa, khiến 15.342 người mất việc.

Thép là ngành công nghiệp bị ảnh hưởng nhiều nhất của Thái Lan. Dưới sự tấn công của sản lượng giảm giá của Trung Quốc, sản lượng trong nước của Thái Lan đã giảm 497.000 tấn, tương đương 7%, vào năm ngoái.

Nhà sản xuất thép cán nóng GJ Steel, thuộc sở hữu của Nippon Steel, đã ghi nhận khoản lỗ trong quý đầu tiên tăng 62,5% so với cùng kỳ năm trước, lên tới 52 triệu baht. Còn G Steel, một công ty con khác của Nippon Steel tại Thái Lan, đã tăng gấp ba lần mức lỗ lên 204 triệu baht, từ 64 triệu baht.

Theo tính toán của Trung tâm Tình báo Kinh tế thuộc Ngân hàng Thương mại Siam, mỗi 100.000 tấn thép bị mất của Thái Lan sẽ làm giảm 0,2% GDP của quốc gia này. Ông Wirote Rotewatanachai, Chủ tịch Viện Sắt thép Thái Lan, cảnh báo rằng sự suy giảm trong sản xuất thép trong nước có thể gây rủi ro cho an ninh quốc gia, đặc biệt là trong bối cảnh xung đột địa chính trị.

Nhà máy thép AG tại Thái Lan: Khoản lỗ trong quý đầu tiên của công ty tăng gấp ba lần so với cùng kỳ năm trước. (G Steel)

Việc Trung Quốc chuyển hướng sản xuất dư thừa không chỉ làm giảm doanh thu của các công ty Đông Nam Á mà còn khiến các nhà xuất khẩu Đông Nam Á mất thị phần ở các thị trường quốc tế khác. Ông Varma từ Nomura cho rằng hàng xuất khẩu rẻ hơn của Trung Quốc có thể làm giảm doanh số bán hàng của các nhà xuất khẩu Đông Nam Á ở các thị trường khác.

Lo ngại về sự trả đũa từ Bắc Kinh, các quan chức Đông Nam Á đã nhấn mạnh rằng việc giám sát hàng nhập khẩu không chỉ giới hạn ở hàng hóa từ Trung Quốc. Thứ trưởng Bộ Thương mại Malaysia, Liew Chin Tong, cho biết việc xem xét liên tục tính đầy đủ của luật chống bán phá giá của Malaysia không nhằm vào Trung Quốc mà áp dụng chung cho tất cả các nhà sản xuất hoặc xuất khẩu nước ngoài gây hại cho ngành công nghiệp địa phương.

Tương tự, Bộ trưởng Điều phối Hàng hải và Đầu tư Indonesia, Luhut Pandjaitan, khẳng định: "Chúng tôi không nhắm vào một quốc gia cụ thể nào, chứ đừng nói đến Trung Quốc. Chúng tôi đã nhất trí ưu tiên lợi ích quốc gia, nhưng chúng tôi sẽ không từ bỏ quan hệ đối tác với một quốc gia là bạn tốt của chúng tôi".

Sự phát triển của các nền tảng thương mại điện tử như Shopee của Singapore, Lazada thuộc sở hữu của Alibaba và TikTok Shop của ByteDance đã giúp các nhà xuất khẩu Trung Quốc tiếp cận người tiêu dùng Đông Nam Á đang tìm kiếm các sản phẩm giá rẻ. Theo công ty tư vấn Momentum Works, các nền tảng thương mại điện tử trong khu vực đã xử lý doanh số bán hàng trị giá 114,6 tỷ đô la vào năm ngoái, tăng 15% so với năm trước.

Ông Chaovalit Pakpianthakolphol, Chủ tịch Ban Xúc tiến Xuất khẩu SME của Liên đoàn Công nghiệp Thái Lan, cho biết: "Kênh phân phối lớn nhất cho các doanh nghiệp Trung Quốc là Lazada hoặc Shopee. Với hai kênh này, họ thậm chí không cần phải đăng ký công ty tại Thái Lan".

Văn phòng Shopee tại Singapore năm 2021: Nền tảng trực tuyến này đã mang đến cho các nhà xuất khẩu Trung Quốc một cầu nối mới để tiếp cận khách hàng Đông Nam Á đang tìm kiếm những món hời nhất. Reuters

Các quốc gia Đông Nam Á đang thực hiện nhiều biện pháp để kiểm soát nhập khẩu hàng hóa giá rẻ từ Trung Quốc. Malaysia đã áp dụng mức thuế 10% từ tháng 1 đối với hàng hóa nhập khẩu giá rẻ, nhưng các nhà cung cấp trực tuyến vẫn phải đăng ký với cơ quan hải quan nếu bán hơn 500.000 ringgit một năm. Thái Lan cũng áp dụng mức thuế VAT 7% mới đối với các giao dịch mua nhỏ.

Hiệp định thương mại tự do Trung Quốc-ASEAN đã bảo vệ hàng hóa nhập khẩu qua các khu thương mại tự do từ thuế từ năm 2010. Hiệp ước này có lợi cho các công ty Đông Nam Á sản xuất hàng hóa sử dụng các sản phẩm trung gian của Trung Quốc.

Mặc dù nhiều người lo ngại rằng các doanh nghiệp vừa và nhỏ ASEAN có thể bị ảnh hưởng tiêu cực do việc nới lỏng các hạn chế đối với hàng nhập khẩu từ Trung Quốc trong ngắn hạn, thỏa thuận này được kỳ vọng sẽ thúc đẩy các lô hàng nông sản và đầu vào công nghiệp từ Đông Nam Á về phía bắc.

Một nhà máy may mặc ở Tangerang, Indonesia, năm 2021: Ngày càng nhiều vải và hàng hóa trung gian khác từ Trung Quốc đổ vào các nhà máy ở Đông Nam Á. Getty ImagesMột nhà máy may mặc ở Tangerang, Indonesia, năm 2021: Ngày càng nhiều vải và hàng hóa trung gian khác từ Trung Quốc đổ vào các nhà máy ở Đông Nam Á. Getty Images

Năm 2022, Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực (RCEP) đã được ký kết bởi 10 thành viên ASEAN, Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Úc và New Zealand, tiếp tục giảm bớt rào cản đối với hàng nhập khẩu từ Trung Quốc vào Đông Nam Á. Hiệp định này quy định về thương mại điện tử và bảo vệ sở hữu trí tuệ, nhưng không có điều khoản nào hạn chế trợ cấp của chính phủ cho các ngành công nghiệp xuất khẩu.

Ông Aat cho biết: "Các vấn đề đối với doanh nghiệp vừa và nhỏ bắt đầu từ Hiệp định thương mại tự do Trung Quốc-ASEAN, và sau đó là RCEP. Chúng ta phải cân nhắc kỹ lưỡng giữa lợi ích và tác động tiêu cực đối với các doanh nghiệp vừa và nhỏ cũng như nông sản của Thái Lan".

Ốp lưng điện thoại bằng silicon trên Lazada hiện chỉ có giá 35 baht, trong khi tại các cửa hàng bách hóa ở Thái Lan, sản phẩm tương tự có giá khoảng 400 baht. Mức thuế VAT 7% không đáng kể đối với người tiêu dùng khi họ ưu tiên tiết kiệm chi phí.

Các nước châu Á ngoài ASEAN cũng đối mặt với những vấn đề tương tự. Năm 2023, Hàn Quốc, nền kinh tế lớn thứ tư châu Á, đã ghi nhận thâm hụt thương mại đầu tiên với Trung Quốc sau 31 năm.

Mặc dù các công ty Hàn Quốc vẫn dẫn đầu về công nghệ cao như chất bán dẫn, người tiêu dùng nước này ngày càng ưa chuộng các sản phẩm rẻ hơn từ Trung Quốc. Các công ty cũng đang tìm nguồn cung ứng nhiều sản phẩm công nghệ cao từ Trung Quốc như điện thoại thông minh và pin.

Cảng Bangkok năm 2021: Trung Quốc là điểm đến xuất khẩu lớn thứ hai của Thái Lan sau Hoa Kỳ và là nguồn nhập khẩu hàng đầu, chiếm gần một phần tư tổng giá trị hàng hóa nhập khẩu. AP

Các nhà phân tích đã liên kết dòng hàng hóa Trung Quốc ngày càng tăng vào Hàn Quốc với sự gia tăng các vụ phá sản của công ty. Gần 1.000 công ty Hàn Quốc đã nộp đơn xin phá sản trong nửa đầu năm, tăng so với 724 công ty cùng kỳ năm ngoái.

Thay vì hạn chế nhập khẩu từ Trung Quốc, tháng 5 vừa qua, Hàn Quốc đã đồng ý mở rộng hiệp định thương mại tự do với Trung Quốc và thúc đẩy đàm phán về một hiệp định ba bên bao gồm cả Nhật Bản. Tuy nhiên, Hàn Quốc cũng tập trung vào Hoa Kỳ và Châu Âu để cải thiện cán cân thương mại, ghi nhận mức tăng trưởng xuất khẩu tổng thể trong chín tháng qua.

Úc cũng đa dạng hóa thị trường xuất khẩu sau khi Trung Quốc áp dụng lệnh cấm vận không chính thức đối với các sản phẩm như rượu vang, thịt bò, gỗ và than. Hầu hết các rào cản thương mại đã được dỡ bỏ khi chính phủ Thủ tướng Anthony Albanese nỗ lực xây dựng lại mối quan hệ với Trung Quốc.

Các sản phẩm khác bị Trung Quốc cấm nhập khẩu trong những năm gần đây bao gồm len từ New Zealand, rượu từ Pháp và chuối từ Philippines. Những người trồng sầu riêng ở Thái Lan cũng cần thận trọng nếu mối quan hệ giữa Bangkok và Bắc Kinh trở nên căng thẳng.

Thùy Linh - Theo Nikkei