ĐBQH. Bùi Hoài Sơn: Phải đặt văn hóa, cộng đồng là vị trí trung tâm của lễ hội, không để yếu tố thương mại chi phối

ĐBQH. Bùi Hoài Sơn cho rằng, điều quan trọng nhất là phải đặt văn hóa và cộng đồng vào vị trí trung tâm của lễ hội, thay vì để các yếu tố thương mại chi phối. (Nguồn: Quốc hội)

Lễ hội đang bị... thương mại hóa

Lễ hội đầu năm có thể bị biến tướng dưới tác động của các yếu tố xã hội hiện đại, ông nghĩ đâu là nguyên nhân chính và giải pháp nào có thể khắc phục vấn đề này? Làm thế nào để giữ được giá trị của lễ hội trong bối cảnh hiện đại?

Lễ hội đầu năm là một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa của người Việt, nhưng trong bối cảnh xã hội hiện đại, không ít lễ hội đã bị biến tướng, mất đi giá trị nguyên bản. Nguyên nhân của sự biến tướng này không chỉ đến từ một yếu tố đơn lẻ, mà là hệ quả của nhiều tác động từ thương mại hóa, nhận thức lệch lạc của một bộ phận người tham gia, cho đến sự thay đổi trong cách tiếp cận văn hóa của thế hệ trẻ.

Một trong những nguyên nhân lớn nhất chính là thương mại hóa quá mức. Tôi từng chứng kiến nhiều lễ hội vốn mang tính tâm linh sâu sắc, nhưng qua thời gian lại trở thành sự kiện mang tính kinh doanh nhiều hơn là một không gian tín ngưỡng. Không ít người lợi dụng tâm lý “cầu tài, cầu lộc” để trục lợi, từ việc khấn thuê, đổi tiền lẻ với giá cắt cổ, đến tổ chức các dịch vụ đặc biệt giúp dâng lễ nhanh hơn.

Khi tiền bạc chi phối quá nhiều, lễ hội mất đi tính thiêng liêng và trở thành một hình thức trao đổi vật chất nhiều hơn là sự kết nối tâm linh. Điều đáng lo hơn là một số nơi còn biến lễ hội thành những sự kiện phô trương, nơi mà các nghi thức truyền thống bị lu mờ bởi những chương trình biểu diễn hoành tráng, âm thanh ánh sáng hiện đại nhưng lại thiếu đi chiều sâu văn hóa.

Bên cạnh đó, một số người tham gia lễ hội ngày nay mang trong mình những quan niệm lệch lạc về tín ngưỡng. Họ đến lễ hội không phải để hòa mình vào không gian văn hóa, mà chỉ chăm chăm vào việc cầu xin lợi lộc cá nhân, thậm chí là mê tín một cách cực đoan.

Tôi từng thấy cảnh người ta chen lấn, xô đẩy để giành giật một cành lộc hay một lá ấn, tin rằng điều đó sẽ mang lại may mắn. Hành động này không chỉ làm mất đi vẻ trang nghiêm của lễ hội, mà còn làm biến đổi ý nghĩa vốn có của các nghi thức truyền thống. Khi người ta đặt niềm tin vào những hình thức bề ngoài, mà quên đi giá trị tinh thần sâu xa của lễ hội, thì bản sắc văn hóa cũng dần bị phai nhạt.

Sự thay đổi trong lối sống và cách tiếp cận văn hóa của giới trẻ cũng là một thách thức không nhỏ đối với việc gìn giữ giá trị lễ hội. Khi công nghệ phát triển, con người có xu hướng trải nghiệm mọi thứ qua màn hình hơn là tham gia trực tiếp. Thực tế, nhiều bạn trẻ đến lễ hội chỉ để “check-in”, chụp ảnh đăng mạng xã hội rồi vội vã rời đi, mà không thực sự hiểu được ý nghĩa của các nghi lễ hay câu chuyện lịch sử đằng sau đó.

Một số lễ hội truyền thống, thay vì giữ được không gian gắn kết cộng đồng, lại trở thành sự kiện mang tính trình diễn, nơi mà mọi thứ đều được dàn dựng để phù hợp với thị hiếu thị trường. Nếu cứ tiếp tục như vậy, có lẽ trong tương lai, chúng ta sẽ có những lễ hội hoành tráng hơn, hấp dẫn hơn về mặt hình thức, nhưng lại thiếu đi linh hồn và sự kết nối thực sự với cội nguồn văn hóa.

Vậy làm thế nào để giữ được giá trị của lễ hội trong bối cảnh hiện đại, theo ông?

Điều quan trọng nhất là phải đặt văn hóa và cộng đồng vào vị trí trung tâm của lễ hội, thay vì để các yếu tố thương mại hay trình diễn chi phối quá nhiều. Trước hết, công tác tổ chức lễ hội cần được kiểm soát chặt chẽ để tránh tình trạng thương mại hóa quá mức. Các cơ quan quản lý cần có những quy định rõ ràng về giới hạn các hoạt động kinh doanh trong khu vực lễ hội, xử lý nghiêm các hành vi trục lợi từ tín ngưỡng. Lễ hội phải được tổ chức một cách bài bản, giữ được sự trang nghiêm, thay vì chạy theo xu hướng hoành tráng nhưng thiếu chiều sâu.

Bên cạnh đó, nâng cao nhận thức của cộng đồng về giá trị thực sự của lễ hội là điều không thể thiếu. Nếu mỗi người tham gia hiểu lễ hội không phải là nơi để tranh giành lộc hay cầu xin một cách cực đoan, mà là một dịp để tri ân tổ tiên, kết nối cộng đồng và gìn giữ bản sắc, lễ hội sẽ dần trở về đúng với ý nghĩa của nó. Các chương trình giáo dục, truyền thông cũng cần được đẩy mạnh để thế hệ trẻ không chỉ nhìn lễ hội như một sự kiện giải trí, mà còn cảm nhận được giá trị văn hóa lâu đời của nó.

Công nghệ, nếu được sử dụng đúng cách, có thể trở thành một công cụ hữu ích để bảo tồn và lan tỏa giá trị lễ hội. Việc livestream các nghi thức lễ hội có thể giúp người dân ở xa vẫn theo dõi được không khí lễ hội, nhưng không nên để công nghệ thay thế trải nghiệm thực tế.

Ứng dụng di động có thể hỗ trợ thông tin về lịch sử, ý nghĩa của lễ hội, nhưng không thể làm mất đi sự kết nối giữa con người với nhau trong không gian văn hóa thực thụ. Điều quan trọng là phải biết sử dụng công nghệ như một phương tiện hỗ trợ, chứ không phải là yếu tố làm thay đổi bản chất của lễ hội.

Tôi tin, nếu có sự điều chỉnh hợp lý, vừa bảo tồn các giá trị truyền thống, vừa thích ứng với bối cảnh hiện đại, lễ hội sẽ không bị mai một mà còn phát triển theo một hướng bền vững hơn. Điều quan trọng nhất vẫn là ý thức của mỗi người tham gia – khi chúng ta hiểu và trân trọng giá trị của lễ hội, thì dù xã hội có thay đổi đến đâu, bản sắc văn hóa vẫn sẽ được giữ gìn và lan tỏa.

Một lễ rước kiệu trong hội làng đầu năm. (Nguồn: namdinh.gov.vn)

Ông có nghĩ rằng sự thương mại hóa của các lễ hội đầu năm đang ảnh hưởng đến giá trị văn hóa? Nếu có, làm sao để hạn chế điều này?

Sự thương mại hóa của các lễ hội đầu năm, dù mang lại những lợi ích kinh tế nhất định, nhưng đang dần làm mờ nhạt đi giá trị văn hóa truyền thống vốn có. Cái đẹp và ý nghĩa sâu sắc của các lễ hội không chỉ nằm ở những hoạt động vui chơi, giải trí, mà còn là sự kết nối giữa con người với lịch sử, với những giá trị tinh thần, tâm linh mà dân tộc gìn giữ suốt bao đời.

Thế nhưng, khi những yếu tố thương mại tràn ngập, khi lễ hội bị biến thành dịp để bán hàng, để quảng bá sản phẩm, chúng ta có thể cảm nhận được sự mất mát, sự biến dạng của một phần linh hồn văn hóa.

Nếu muốn hạn chế điều này, điều quan trọng là cần phải có sự định hướng rõ ràng từ phía các cơ quan quản lý, kết hợp cùng sự tham gia, ý thức trách nhiệm của cộng đồng. Việc giáo dục thế hệ trẻ về giá trị sâu xa của lễ hội, khôi phục và bảo tồn các nghi thức truyền thống, hay đơn giản là tạo ra những không gian lễ hội không bị xâm lấn bởi thương mại, sẽ là những giải pháp cần thiết.

Chỉ khi chúng ta tôn trọng giá trị văn hóa đích thực, lễ hội mới thực sự là dịp để con người gắn kết, nhớ về cội nguồn, chứ không chỉ là nơi để mua bán, trao đổi vật chất.

Ứng dụng công nghệ một cách tinh tế, hợp lý

Trong thời đại công nghệ số, cách thức tổ chức lễ hội đầu năm đang có sự thay đổi. Ông nghĩ điều này có làm lễ hội mất đi ý nghĩa truyền thống không?

Trong thời đại công nghệ số, việc áp dụng công nghệ vào tổ chức lễ hội đầu năm có thể mang lại những tiện ích nhất định, nhưng đồng thời cũng dễ dẫn đến nguy cơ làm mất đi ý nghĩa truyền thống của những ngày hội này. Khi mọi thứ trở nên dễ dàng, nhanh chóng và được số hóa, tôi cho rằng chúng ta sẽ dần đánh mất cảm giác thiêng liêng, chân thực của những nghi thức cổ truyền, những khoảnh khắc giao thoa giữa con người và không gian tâm linh. Lễ hội không chỉ là sự vui chơi, mà là dịp để mỗi người tìm về cội nguồn, để hòa mình vào không khí linh thiêng của đất trời và cộng đồng.

Tuy nhiên, nếu biết cách ứng dụng công nghệ một cách tinh tế và hợp lý, chúng ta có thể giữ được cái hồn của lễ hội, đồng thời tạo ra những phương thức mới mẻ để mọi người có thể tham gia dù ở xa. Điều quan trọng là phải duy trì những giá trị cốt lõi, những nghi thức mang tính tâm linh, tránh biến lễ hội trở thành một sản phẩm giải trí thuần túy. Sự cân bằng giữa hiện đại và truyền thống chính là chìa khóa để bảo vệ và phát huy những giá trị sâu sắc của lễ hội đầu năm.

Theo ông, thế hệ trẻ có vai trò như thế nào trong việc bảo vệ và duy trì các lễ hội truyền thống? Chúng ta có thể khuyến khích người trẻ tham gia một cách tích cực nhưng vẫn giữ được nét đẹp văn hóa này không?

Thế hệ trẻ đóng vai trò vô cùng quan trọng trong việc bảo vệ và duy trì các lễ hội truyền thống. Họ không chỉ là những người thừa kế, mà còn là những người sáng tạo, có khả năng chuyển hóa những giá trị văn hóa vào bối cảnh hiện đại.

Nếu thế hệ trẻ hiểu được giá trị sâu sắc của lễ hội, cảm nhận được sự linh thiêng và ý nghĩa trong mỗi nghi thức, họ sẽ trở thành những người bảo vệ và phát huy những giá trị ấy. Tuy nhiên, việc khuyến khích người trẻ tham gia một cách tích cực, đồng thời giữ được nét đẹp văn hóa truyền thống, không phải là điều đơn giản.

Chúng ta cần tạo ra một môi trường giáo dục và truyền cảm hứng cho họ, không chỉ bằng những bài giảng lý thuyết mà còn qua những trải nghiệm thực tế, để họ thấy rằng lễ hội không chỉ là những hoạt động bên ngoài mà còn là dịp để kết nối với cội nguồn, với lịch sử và những giá trị văn hóa quý báu.

Thay vì cấm đoán hay áp đặt, chúng ta nên khuyến khích người trẻ tham gia vào việc tổ chức, bảo tồn lễ hội theo cách của riêng họ, nhưng vẫn giữ được các nghi thức, phong tục truyền thống. Điều này không chỉ giúp họ hiểu và trân trọng hơn những giá trị văn hóa, mà còn tạo ra những sáng tạo mới mẻ, để lễ hội trở nên gần gũi hơn với thế hệ hiện đại mà vẫn bảo tồn được cái hồn dân tộc.

Lễ hội Chùa Hương. (Nguồn: Internet)

Cân bằng giữa bảo tồn và phát triển

Nhiều ý kiến cho rằng, các yếu tố văn hóa khác nhau có thể làm lễ hội trở nên đa dạng, nhưng có thể gây ra sự pha trộn hay làm mất đi sự nguyên bản của lễ hội. Góc nhìn của ông về vấn đề này?

Việc đưa các yếu tố văn hóa khác nhau vào lễ hội có thể tạo ra sự phong phú, đa dạng, nhưng đồng thời cũng dễ gây ra sự pha trộn, làm mất đi những giá trị nguyên bản vốn có của lễ hội. Lễ hội là một phần của di sản văn hóa, nó không chỉ phản ánh bản sắc dân tộc mà còn là sự kết nối giữa con người với những giá trị tinh thần, tâm linh. Khi chúng ta tiếp nhận các yếu tố văn hóa từ bên ngoài mà không cẩn trọng, rất có thể sẽ làm mờ đi sự đặc trưng, tính riêng biệt của lễ hội, từ đó ảnh hưởng đến tính linh thiêng và ý nghĩa sâu xa mà lễ hội mang lại.

Tuy nhiên, trong một thế giới toàn cầu hóa, sự giao thoa văn hóa là điều không thể tránh khỏi, thậm chí có thể là cơ hội để làm mới, làm sống lại những lễ hội. Câu hỏi là làm sao để duy trì được sự cân bằng giữa việc tiếp nhận những ảnh hưởng mới mà không làm mất đi cốt lõi.

Điều quan trọng là cần có sự hướng dẫn, định hướng từ các cơ quan văn hóa và cộng đồng, để các yếu tố ngoại lai chỉ góp phần làm phong phú thêm, chứ không làm thay đổi bản chất của lễ hội. Lễ hội vẫn phải là dịp để con người tìm về cội nguồn, để giao hòa với văn hóa dân tộc và mọi sự thay đổi đều phải xuất phát từ tôn trọng và bảo vệ giá trị nguyên bản đó.

Vậy ông nghĩ như thế nào về việc kết hợp giữa những yếu tố truyền thống và yếu tố mới để lễ hội không bị lạc hướng?

Việc kết hợp giữa yếu tố truyền thống và yếu tố mới trong lễ hội là một điều cần thiết để lễ hội không bị lạc hướng, nhưng cũng phải hết sức thận trọng. Yếu tố truyền thống là cái hồn, là cội nguồn của lễ hội, trong khi những yếu tố mới, nếu được áp dụng đúng cách, có thể làm cho lễ hội trở nên gần gũi và hấp dẫn hơn với thế hệ trẻ và khách du lịch.

Tuy nhiên, nếu không có sự kiểm soát chặt chẽ, yếu tố mới có thể làm lệch đi mục tiêu ban đầu của lễ hội, biến nó thành một sự kiện giải trí đơn thuần mà không còn giữ được bản sắc văn hóa vốn có.

Một số lễ hội đầu năm hiện nay được tổ chức với mục tiêu thu hút khách du lịch, nhưng liệu việc này có đang làm mất đi yếu tố cốt lõi của lễ hội? Làm thế nào để cân bằng giữa bảo tồn và phát triển, theo ông?

Một số lễ hội đầu năm hiện nay được tổ chức với mục tiêu thu hút khách du lịch, điều này không hoàn toàn sai, nhưng nếu mục tiêu này quá nổi bật, nó có thể dẫn đến việc thay đổi hoặc làm giảm sút những giá trị truyền thống của lễ hội. Khi những yếu tố thương mại, quảng bá du lịch trở thành ưu tiên, có thể dễ dàng quên đi ý nghĩa tâm linh, cộng đồng, hay lịch sử mà lễ hội mang lại.

Vì vậy, việc cân bằng giữa bảo tồn và phát triển là vô cùng quan trọng. Để làm được điều này, chúng ta cần duy trì các yếu tố cốt lõi của lễ hội, từ những nghi thức truyền thống đến không gian tổ chức, đồng thời cho phép sự đổi mới diễn ra nhưng phải phù hợp với bối cảnh văn hóa và tinh thần lễ hội. Cần có sự tham gia của cộng đồng, các chuyên gia văn hóa và các cơ quan quản lý để giám sát quá trình phát triển này.

Khi phát triển lễ hội, chúng ta phải luôn nhớ rằng mục đích cuối cùng là giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa, không chỉ thu hút khách du lịch mà còn giữ được sự kết nối với cội nguồn, với những giá trị vô giá mà lễ hội đã được truyền từ bao đời.

Xin cảm ơn ông!

Nguyệt Anh (thực hiện)

Nguyệt Anh