'Đánh thức' không gian công cộng trong các khu nhà tập thể cũ

Không gian công cộng, đúng như tên gọi của nó, trên hết, phải dành cho tất cả mọi người, nơi không chỉ là nơi sinh hoạt chung, mà còn là chốn sẻ chia củng cố các mối quan hệ giữa con người với con người. Vậy làm cách nào để đưa những sân chơi nhà tập thể đã bị trưng dụng trở về với đúng công năng ban đầu của nó, thậm chí phát huy hết khả năng của một không gian công cộng?

Trong cuộc trò chuyện với Người Đô Thị, bà Phạm Thị Ngọc Bích – Điều phối viên UN-Habitat tại Việt Nam, Nhà sáng lập/ Phát ngôn viên quốc gia Slow Food Community in Hanoi, đã chia sẻ xoay quanh dự án “Kích hoạt không gian sống trong các sân chơi tại các khu tập thể cũ quận Đống Đa, Hà Nội”, cũng như các hoạt động trong khuôn khổ dự án[*].

Bà Phạm Thị Ngọc Bích – Điều phối viên UN-Habitat tại Việt Nam, Nhà sáng lập/ Phát ngôn viên quốc gia Slow Food Community in Hanoi.

Với tư cách là Điều phối viên UN-Habitat tại Việt Nam tham gia dự án, bà có thể chia sẻ thêm về điểm đặc biệt của dự án “Kích hoạt không gian sống trong các sân chơi tại các Khu tập thể cũ Quận Đống Đa, Hà Nội”?

“Đánh thức không gian công cộng trong các khu nhà tập thể cũ” là một Đề án được ấp ủ từ cuối năm 2017 khi tôi đang là Quản lý Dự án về Không gian xanh công cộng của Chương trình Định cư Con người Liên hợp quốc (UN – Habitat Vietnam). Khu tập thể đầu tiên được nhóm Dự án hướng tới là một khu tập thể của nhà D14, ngõ 167 Phương Mai (phường Phương Mai, quận Đống Đa, Hà Nội). Mục tiêu của dự án này là hướng đến cho cộng đồng cư dân được sống trong một môi trường trong xanh, an lành, thân thiện, sẻ chia.

Các mục tiêu của dự án được cụ thể hóa bằng cách cộng đồng cùng tham gia quản lý và khai thác sử dụng không gian công cộng trong khu dân cư; nâng cao ý thức và sự tham gia của cộng đồng trong việc xây dựng và phát triển không gian công cộng xanh, sáng tạo trong cộng đồng.

Bên cạnh đó, dự án tạo cơ hội cho các hộ nghèo trong Tổ dân phố cải thiện sinh kế và tạo dựng được quỹ phát triển cộng đồng của tổ dân phố, xây dựng cộng đồng trong khu tập thể thành các cộng đồng thực phẩm sạch địa phương. Mặt khác, dự án hướng tới nâng cao nhận thức trong cộng đồng về việc tiêu thụ xanh và hướng đến phong cách sống bền vững.

Một trong những nỗ lực đầu tiên của dự án là cải thiện hiện trạng không gian vốn có – biến bãi rác thành vườn hoa?

Đúng, đây là một dự án nhỏ mà tác động vô cùng to lớn, đặt những viên gạch đầu tiên về một không gian xanh của Nhóm Sen trong phố do Trưởng dự án Đàm Thanh Tùng phối hợp với Báo Hà Nội Mới cùng KTS Lê Như Ngà và Nhóm Kiến trúc sư tình nguyện, cộng đồng dân cư chung sức chung lòng thực hiện.

Con đường đi qua ngày nào cũng ngập tràn mùi hôi thối và ruồi bọ. Xe chở xà bần cứ từ đâu về đổ trộm trong đêm... là những cảnh tượng thường thấy tại đây. Chỉ cần đặt một túi rác ở đây là ngày hôm sau thành bãi rác.

Hiện trạng sân chơi nhà D14 Phương Mai trước khi cải tạo với rác, xà bần từ khắp nơi đổ về. Ảnh: TL NVCC

Và sân nhà D14 sau khi trở thành Vườn hoa cộng đồng.

Một tác phẩm tranh tường graffiti tương tác cho trẻ em tại sân nhà D14.

Giành lấy không gian chơi và môi trường trong lành từ nơi tập kết rác vẫn là một cuộc đấu tranh trường kỳ và nhiều thử thách gian nan. Cư dân nhà D14 đã phải thức đến 2-3 giờ sáng để ngăn những xe tải chở xà bần từ nơi khác muốn đổ về, rồi phải cùng nhau thức để đấu tranh tư tưởng với những người say rượu định đập phá đồ và cây cối, phải cùng nhau làm việc với Urenco Hà Nội để bố trí một xe chở rác với nhạc 3R, tạo thói quen đổ rác đúng giờ cho dân.

Không những vậy, chúng tôi phải trích quỹ cộng đồng để thuê người canh không cho người dân xả rác bừa bãi, thậm chí phải chạy theo dúi vào tay người đi đổ rác từ nơi khác: trả túi rác về tay họ và đề nghị đổ rác đúng nơi quy định… Rác muôn nơi, rác từ nơi nào xa lắc đổ về. Cả khu tập thể đang oằn mình với mùi rác...

Vậy sau kết quả dự án “Biến bãi rác thành vườn hoa”, bà có rút ra những suy nghĩ nào không?

Sau khi hoàn thành và tổ chức lễ bàn giao vào năm 2017, tôi và các thành viên Dự án nghĩ đến ý tưởng về một sân chơi trong phố đèn. Nhìn vào sân nhà D17 sau dự án, sẽ thấy thấp thoáng đồ chơi thân thiện và tái chế trên sân. Đặc điểm của sân nhà D14 là không thể khoan, đục hoặc vít chặt được vì còn liên quan đến kết cấu, còn ở dưới là hố ga tập thể.

Một ngày nắng đẹp tại sân chơi nhà D14, không khỏi gợi liên tưởng đến những câu thơ của Phạm Đình Ân: “Trời nắng như lửa đốt/ Mà cây xanh cứ phơi/ Làm bóng râm che đất/ Làm bóng râm che người”. Từ bãi rác ngày xưa, khi màn đêm buông xuống trong ánh đèn đêm dìu dịu với không gian xanh mát, yên ả thanh bình. Cây xanh ẩn dấu mình vào trong đêm nhưng vẫn hiện ra thật dịu dàng, những khung cửa sổ ven đường đang thì thầm với những làn gió vờn thật khẽ.

Niềm vui của dân cư trong ngày bàn giao Vườn hoa cộng đồng và đồ chơi trên sân cho cộng đồng.

Chắc hẳn từ những thành quả và tình cảm nói trên, dự án sẽ không chỉ dừng lại ở đây?

Trong một hội thảo về không gian công cộng năm 2019, tôi có chia sẻ về ý tưởng Dự án của mình với chị Hà Trần, Quản lý Chương trình Thành phố Sống tốt của tổ chức HealthBridge Canada Foundation in Vietnam về một sân chơi mới, không gian sẻ chia dành cho tất cả mọi người trong từng khu nhà tập thể cũ với mong muốn hỗ trợ cho cộng đồng nơi đây.

Đầu tiên là tạo dựng một phiên chợ xanh cuối tuần thật vui với nhiều hoạt động cho cộng đồng. Thứ hai phải thúc đẩy và nâng cao nhận thức của cộng đồng về một nền ẩm thực ngon-sạch-công bằng (SF). Thứ ba là cộng đồng có thể xây dựng cho chính mình một Quỹ phát triển cộng đồng theo kinh nghiệm mà ACHR, UN-Habitat đã và đang làm. Và thứ tư, cộng đồng có thể thực hiện các hoạt động sáng tạo theo ý mình mong muốn trong không gian công cộng này.

Họp tham vấn cộng đồng về sân chơi.

Những hoạt động thiết thực kể trên, dường như là một quá trình tích lũy để bà tiếp tục với hợp phần "Mosaics cộng đồng" ở khu tập thể D14 Phương Mai?

Đúng, chúng tôi đã nghĩ đến kêu gọi đóng góp gốm, sứ cho hợp phần "Mosaics cộng đồng" ở khu tập thể D14 Phương Mai. Sau khi biến bãi rác trở thành vườn hoa, khu nhà D14 giờ đã thay hình đổi dạng với sự giúp sức của toàn thể bà con tổ dân phố. “Sân chơi trong phố” đã bước từ bản phác thảo ra ngoài đời thực.

Nằm trong khuôn khổ của Dự án Đánh thức không gian công cộng nhà D14, cộng đồng nhà D14 mong muốn xây dựng những mảng tường khảm gốm sứ mosaics để làm tăng thêm vẻ đẹp của không gian nơi này, và để những vật liệu bằng gốm, sứ còn lành lặn, nguyên vẹn không sử dụng nữa giờ có thể có một cuộc sống mới, nhóm dự án kính mong nhận được sự giúp đỡ từ phía bà con.

Bà có thể nói về quá trình thực hiện hợp phần này?

Nhóm dự án đã gửi thông tin chi tiết về Hợp phần Mosaics cộng đồng, bao gồm thời gian khởi công từ giữa tháng 4.2021, đặt mục tiêu số gốm là 30kg gốm. Cũng như bày tỏ nguyện vọng mong nhận được chung tay của mọi người, bạn bè thân hữu ủng hộ từ bà con để có thể phát triển khu nhà D14 trở nên nhiều màu sắc sống động hơn, nhiều không gian sáng tạo và xanh hơn, thân thiện hơn, để không chỉ trẻ em, phụ nữ, người già mà ai cũng có thể tận hưởng một không gian vui sống và sống tốt.

Cụ thể, mọi người hay mọi gia đình có đồ bát đĩa, chai lọ gốm, sứ cũ không dùng đến đều được kêu gọi mang đến đóng góp tại địa chỉ sân chơi nhà D14, ngõ 167 Phương Mai. Phần lớn gốm được Nhà tài trợ Trí Gốm ở Bát Tràng tặng và đã được biến đổi chức năng trong Mosaics cộng đồng này, thông qua bàn tay khéo léo và mạnh mẽ của các bác thợ trong Tổ dân phố số 11 và cư dân nhà D14 Phương Mai. Họ đã kiến tạo nơi chốn của mình trong một không gian nhỏ xinh.

Người dân cộng đồng ngồi tỉ mẩn gõ từng miếng gốm để tạo hình.

Vậy dự án có tiếp tục nhận được sự đón nhận tốt của người dân khu vực không?

Có chứ. Bà Ngô Thị Kim Dung, Chi hội trưởng chi hội phụ nữ số 9, Tổ dân phố 11 Phường Phương Mai đã chia sẻ với chúng tôi về khó khăn lớn nhất ban đầu là người dân cũng chưa có kinh phí để vẽ lên những mảng tường đẹp. Sau khi có sự hỗ trợ thì những mảng tường này đã được thay đổi, và cũng có một số tổ chức phi chính phủ tài trợ để tài trợ làm giàn cho cây leo.

Còn ông Lê Văn Thịnh – một người dân ở tổ dân phố 27 thì hào hứng chia sẻ rằng vườn hoa mới khiến cả tổ náo nức vui mừng bởi nó không chỉ xóa được điểm rác tự phát, gây bức bối bấy lâu mà còn mang đến một hình ảnh mới, sạch, đẹp, văn minh hơn cho cả khu phố. Đến nay, khu vực này trở thành nơi người dân tập trung trò chuyện cùng nhau khi rảnh rỗi, là nơi tập thể dục, cũng là sân vui chơi cho trẻ nhỏ.

Họa sĩ Cấn Văn Ân đang trình bày phương án vẽ với cộng đồng và đại diện BQT sân chơi nhà D14 Phương Mai ngay tại “hiện trường”.

Còn chương trình phiên chợ xanh cuối tuần thì sao? Kết quả hoạt động này có đúng như mong muốn mà Ban tổ chức đặt ra ban đầu?

Dĩ nhiên, không thể không kể đến Lễ hội cuối tuần Weekend Carnival – Phiên chợ Mùa Về Farm Food Fest. Phiên chợ cuối tuần này có mục tiêu hướng đến cho cộng đồng cư dân trong các khu nhà tập thể cũ được sống trong một môi trường trong lành, thân thiện, sẻ chia.

Để thực hiện được điều này, cộng đồng phải cùng nhau tham gia quản lý và khai thác sử dụng không gian công cộng trong khu dân cư, nâng cao ý thức và sự tham gia của cộng đồng trong việc xây dựng và phát triển không gian công cộng xanh. Song song với đó, tạo cơ hội cho việc xây dựng được quỹ phát triển cộng đồng của tổ dân phố, cũng như xây dựng Khu tập thể thành các cộng đồng thực phẩm sạch tại địa phương, hỗ trợ các hoạt động giáo dục cộng đồng tốt hơn về việc tiêu dùng xanh và hướng đến phong cách sống bền vững.

Đồng thời cũng góp phần thúc đẩy các hoạt động vì một Hà Nội sống tốt bằng cách tổ chức các kế hoạch đưa nghệ thuật vào không gian sống, tạo sân chơi của cộng đồng sáng tạo thông qua các lễ hội cuối tuần ở các không gian công cộng sẻ chia này.

Phiên chợ cuối tuần – một hoạt động công cộng diễn ra tại sân nhà D14.

Điều đáng mừng là nếu nơi này ngày xưa là bãi rác ngập ngụa, ngổn ngang xà bần thì nay là một không gian sống động, sáng tạo, hòa nhập và gắn kết cộng đồng. Và quỹ phát triển cộng đồng đã được manh nha từ những Phiên chợ Mùa Về. Bản thân mô hình Lễ hội cuối tuần – Phiên chợ Mùa Về đã được nhân rộng tổ chức ở các khu tập thể khác, sân chơi khác. Rõ ràng, hiệu quả cộng đồng của dự án đã được thể hiện và mang lại lợi ích cho các bên liên quan, trong đó đối tượng thụ hưởng lớn nhất chính là người dân.

Sau cùng, là người chủ trương và tham gia tích cực vào dự án, thông qua dự án, bà có muốn nhắn gửi suy nghĩ tâm huyết nào không?

Đối với tôi, khu tập thể cũ có một vai trò rất quan trọng trong cuộc sống của mình. Đó là nhà, nơi bố mẹ và gia đình nhỏ của tôi đã và đang sống. Đó là nơi mà tôi luôn tâm niệm phải xây dựng và vun đắp cho một không gian sống thân thiện, hòa nhập, sáng tạo, công bằng, khỏe mạnh cho mọi người từ già tới trẻ. Đó là nơi cần sự chung tay của tất cả mọi người, cần sự sẻ chia và lắng nghe để tạo dựng nơi chốn. Dẫu có gian nan nhưng đã là thách thức chung thì khi biết cách chúng ta sẽ cùng nhau làm được, sẽ vượt qua tất cả những trở ngại đó và không để ai ở lại phía sau.

Chúng ta đều mong muốn xây dựng được một cộng đồng khỏe mạnh, năng động và công bằng và là một bộ phận không thể tách rời của một thành phố, để cùng nhau phát triển Thành phố Hà Nội văn hiến, văn minh, hiện đại. Cùng xây dựng một Hà Nội, Thủ đô của lương tri và phẩm giá con người.

Trang Ngọc thực hiện

_________________

[*] Đây là một dự án thành công diễn ra trong giai đoạn 2017 – 2024, không những góp phần cải tạo diện mạo cảnh quan sống tại sân chơi nhà D14, ngõ 167 Phương Mai, vốn là một khu tập thể điển hình tại Hà Nội, mà còn thay đổi hẳn nhận thức của cộng đồng tại chỗ về ứng xử với một không gian công cộng, không gian cư trú gắn liền với ký ức đô thị.