Dân số Việt Nam sẽ bắt đầu tăng trưởng âm sau 3 thập kỷ nếu giữ đà mức sinh thấp

Ngày 17/2, Văn phòng Trung ương Đảng thông báo ý kiến chỉ đạo của Bộ Chính trị về việc thực hiện sơ kết Nghị quyết số 21-NQ/TW về công tác dân số trong tình hình mới và sửa đổi các quy định của Đảng và Nhà nước liên quan đến chính sách dân số. Trong đó, Bộ Chính trị giao Đảng ủy Quốc hội, Đảng ủy Chính phủ phối hợp lãnh đạo, chỉ đạo đẩy nhanh tiến độ xây dựng và trình Quốc hội thông qua Luật Dân số theo tinh thần Nghị quyết Đại hội 13 của Đảng trong năm 2025.

Trước mắt, khẩn trương rà soát, sửa đổi các văn bản pháp luật có quy định về số con (nhất là Pháp lệnh số 06/2003 và Pháp lệnh số 08/2008 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội) hoàn thành trong quý I/2025.

Bộ Y tế cho biết đang lấy ý kiến về dự thảo hồ sơ Pháp lệnh sửa đổi Điều 10 Pháp lệnh Dân số. Trong đó, cơ quan này đề xuất trao quyền quyết định về thời gian sinh con, số con và khoảng cách giữa các lần sinh cho các cặp vợ chồng và cá nhân.

Theo Bộ Y tế, để những quan điểm, chủ trương, chính sách của Đảng về công tác dân số trong tình hình mới đi vào cuộc sống một cách nhanh chóng, thiết thực, hiệu quả, việc sửa đổi văn bản pháp luật có quy định về số con là cần thiết.

Nếu điều này được thông qua, quy định "Sinh một hoặc hai con, trừ trường hợp đặc biệt do Chính phủ quy định" trong Pháp lệnh số 08/2008 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội sẽ được bãi bỏ. Bộ Y tế kiến nghị thời gian dự kiến trình Ủy ban Thường vụ Quốc hội thông qua Pháp lệnh là vào kỳ họp tháng 3/2025.

Năm 2024, mỗi phụ nữ Việt Nam chỉ sinh trung bình 1,91 con - mức thấp nhất trong lịch sử. Ảnh minh họa: BVCC

Mức sinh giảm thấp là vấn đề nghiêm trọng

Bộ Y tế đánh giá thực trạng dân số Việt Nam đã phát sinh những vấn đề nghiêm trọng phải kịp thời giải quyết, trong đó có mức sinh giảm thấp.

Mức sinh tại Việt Nam đang có xu hướng giảm thấp dưới mức sinh thay thế, từ 2,11 con/phụ nữ (2021) xuống 2,01 con/phụ nữ (2022), 1,96 con/phụ nữ (2023) và 1,91 con/phụ nữ (2024) - thấp nhất trong lịch sử và được dự báo sẽ tiếp tục xuống thấp trong các năm tiếp theo.

Tổng cục Thống kê đánh giá, năm 2024, tổng tỷ suất sinh của Việt Nam (1,91 con/phụ nữ) thấp hơn so với trung bình của các nước Đông Nam Á (2 con/phụ nữ). Mức sinh của Việt Nam chỉ cao hơn 4 nước trong khu vực là Brunei (1,8 con/phụ nữ), Malaysia (1,6 con), Thái Lan và Singapore (1 con/phụ nữ).

Mức sinh của khu vực thành thị là 1,67 con/phụ nữ (năm 2024), thấp hơn so với khu vực nông thôn (2,08 con). Ở nông thôn, từ năm 2022 trở về trước, mức sinh luôn cao hơn mức sinh thay thế (2,1 con) nhưng từ 2 năm trở lại đây mức sinh bắt đầu giảm mạnh và đã thấp hơn mức sinh thay thế.

Số địa phương có mức sinh dưới mức sinh thay thế đang có xu hướng tăng. Cụ thể, năm 2019 có 22 tỉnh, năm 2023 có 27 tỉnh và năm 2024 là 32 tỉnh. Các tỉnh có mức sinh thấp hầu hết nằm ở vùng kinh tế trọng điểm phía Nam, đô thị hóa cao, tăng trưởng kinh tế nhanh.

Xu hướng mức sinh thấp và xuống rất thấp tập trung ở một số đô thị, nơi có điều kiện kinh tế - xã hội phát triển, đô thị hóa cao. Đặc biệt, Đông Nam Bộ là vùng có thu nhập bình quân đầu người cao nhất cả nước nhưng lại có mức sinh thấp nhất cả nước, bình quân mỗi phụ nữ sinh 1,47 con/phụ nữ. Ngoài ra, xu hướng người dân ở đô thị lớn có xu hướng kết hôn muộn, "lười" sinh con.

Đánh giá mức sinh thấp là xu hướng chung và có nhiều nguyên nhân, GS.TS Giang Thanh Long, Giảng viên cao cấp Trường Kinh tế và Quản lý công (Đại học Kinh tế Quốc dân), nhấn mạnh yếu tố công việc, định dạng nghề nghiệp, đặc biệt với phụ nữ - người quyết định việc sinh nở, có thay đổi lớn. Họ đối mặt với thực tế cần thời gian làm việc và đào tạo dài hơn để đảm bảo sự nghiệp, trong khi việc chăm sóc con cái lại tốn thời gian, tiền bạc, nên họ quyết định kết hôn và sinh con muộn.

Cũng như Hàn Quốc, Trung Quốc, người trẻ Việt Nam cũng đang rơi vào "thế hệ bánh kẹp" - vừa phải chăm sóc bố mẹ già và chăm con nhỏ. "Nếu sinh thêm một đứa con, trách nhiệm chăm sóc con cái và bố mẹ khiến 'thế hệ bánh kẹp' này giảm thời gian chăm lo sự nghiệp khiến họ yếu thế hơn trong xã hội", Giáo sư Long phân tích.

Nếu tiếp tục giảm sinh, 30 năm nữa dân số Việt Nam tăng trưởng âm

Theo dự báo, kịch bản mức sinh tiếp tục giảm, đến năm 2039 Việt Nam sẽ kết thúc thời kỳ dân số vàng, năm 2042 quy mô dân số trong độ tuổi lao động đạt đỉnh và sau năm 2054 dân số sẽ bắt đầu tăng trưởng âm. Mức giảm dân số ngày càng lớn.

Giai đoạn 5 năm sau đó, bình quân mỗi năm dân số giảm 0,04%, mức giảm này vào cuối thời kỳ dự báo (từ 2064-2069) là 0,18%, tương đương giảm bình quân 200.000 người/năm.

Trong khi đó, nếu ở phương án mức sinh trung bình, tới năm 2069, giai đoạn tăng trưởng âm này mới bắt đầu.

Lúc đó, hệ lụy của mức sinh thấp kéo dài sẽ dẫn đến thiếu hụt lực lượng lao động, suy giảm quy mô dân số, đẩy nhanh già hóa dân số, tác động tiêu cực đến phát triển kinh tế - xã hội.

Trong một dự báo của Cục Dân số, trong nhóm các tỉnh có mức sinh thấp, đơn vị này đưa ra dự báo tỷ lệ tăng dân số bình quân năm của 19 tỉnh/thành theo phương án trung bình, giai đoạn từ 2024-2045. Đây đều là các tỉnh thuộc khu vực Đông và Tây Nam Bộ.

Bài học quốc tế

Đối mặt với các vấn đề về mức sinh, đặc biệt là mức sinh thấp đang rất cấp thiết như Việt Nam, các quốc gia trên thế giới đã ban hành các chính sách, pháp luật để giải quyết.

Có 55 chính phủ có chính sách tăng mức sinh, 19 chính phủ tập trung vào việc duy trì mức sinh hiện tại. Các nhóm biện pháp tại nơi làm việc như cải thiện chế độ nghỉ thai sản, chế độ bố nghỉ chăm con, thời giờ làm việc ngắn hơn hoặc bán thời gian.

Các nước cũng ưu đãi tài chính như tiền thưởng cho việc sinh con, ưu đãi thuế, trợ cấp tiền mặt hằng tháng cho trẻ em; hỗ trợ thuê nhà, mua nhà ở; hỗ trợ chi phí chăm sóc trẻ em; hỗ trợ sinh sản như cải thiện hỗ trợ của nhà nước cho thụ tinh trong ống nghiệm, quy định bảo hiểm hiếm muộn, tăng tính sẵn có của dịch vụ thụ tinh trong ống nghiệm.

Võ Thu