Đặc sắc nghệ thuật kéo chữ

Xếp chữ “Thái” tại Phủ chính Tiên Hương trong Lễ hội Phủ Dầy.

Hoa trượng hội - sắc màu tri ân

Lễ hội Phủ Dầy là một trong những lễ hội lớn của Nam Định, gắn liền với tín ngưỡng thờ Thánh Mẫu Liễu Hạnh - một trong “Tứ bất tử” của văn hóa Việt Nam diễn ra vào tháng 3 âm lịch hàng năm, thu hút đông đảo du khách thập phương tham quan, chiêm bái. Trong chuỗi hoạt động, Hoa trượng hội (kéo chữ) là tiết mục đặc sắc nhất. Theo các bậc cao niên ở xã Kim Thái, vào thế kỷ XVII, tại vùng Kẻ Dày (nay là khu vực Phủ Dầy), cô gái Ngô Thị Ngọc Đài được tuyển vào phủ Chúa Trịnh làm phi tần. Thời điểm ấy, do lũ lụt triền miên, dân phu từ nhiều vùng phải về kinh đắp đê sông Nhị Hà (sông Hồng), riêng người dân Kẻ Dày ở hạ lưu oằn mình chống lụt nhưng vẫn chịu nộp phu. Chứng kiến cảnh dân phu khốn khó, Vương phi Ngô Thị Ngọc Đài đã dâng sớ lên Chúa Trịnh, xin cấp lương và cho họ trở về quê nhà tu sửa đê điều. Trước khi dân phu hồi hương, Vương phi dặn dò họ phải vào Phủ Dầy tạ ơn Mẫu Liễu Hạnh. Khi về quê, họ liền mang cuốc xẻng vào sân Phủ Dầy xếp thành chữ “Thánh Cung Vạn Tuế” để bày tỏ lòng tri ân. Từ đó hình thành tục “kéo chữ” - một nghi thức quan trọng trong lễ hội Phủ Dầy. Về sau, thay vì cuốc xẻng, người dân sử dụng gậy buộc hoa, dây màu, gọi là “Hoa trượng hội”.

Mỗi màn biểu diễn hoa trượng hội, Ban tổ chức huy động từ 240 đến 280 người tham gia. Mỗi người mặc trang phục truyền thống: đầu quấn khăn đỏ viền vàng, bụng thắt khăn đỏ viền vàng, quần trắng, chân cuốn xà cạp đỏ. Đạo cụ quan trọng là những chiếc gậy dài khoảng 4 mét, quấn giấy màu, đầu gậy cắm ngù lông gà. Người tham gia kéo chữ được xếp thành 4 hoặc 8 đội, mỗi đội có “tổng cờ” và “đốc cờ” chỉ huy, sử dụng tiếng trống cái, trống tiểu để ra lệnh. Khi trống lệnh vang, các đội hình di chuyển, “kéo”, “ém”, “vào” và “ra” một cách nhịp nhàng, xếp thành các chữ Hán như “Mẫu nghi thiên hạ”, “Quốc thái dân an”, “Thiên hạ thái bình”... Nghệ nhân Ưu tú Trần Kim Huệ, Thủ nhang Phủ chính Tiên Hương cho biết: “Hoa trượng hội là kết quả của sự phối hợp kỷ luật và đồng đều, thể hiện lòng tôn kính Thánh Mẫu Liễu Hạnh. Mỗi động tác, nhịp trống đều gửi gắm lời cầu nguyện mưa thuận gió hòa, gắn kết cộng đồng. Để có màn kéo chữ thành công, chúng tôi phải tập luyện từ trước lễ hội rất lâu, đảm bảo mọi người thuộc đội hình và hiểu ý nghĩa từng chữ”. Đồng chí Trần Khắc Thiềng, Chủ tịch UBND xã Kim Thái khẳng định: “Hoa trượng hội là phần “hồn cốt” gắn với Lễ hội Phủ Dầy. Những năm gần đây, trước khi vào chương trình biểu diễn Hoa trượng hội còn có các tiết mục hát chèo, chầu văn, múa rồng tạo thành các hoạt động văn hóa phong phú, đan xen, thu hút đông đảo nhân dân và du khách thập phương tới chiêm bái”.

Độc đáo kéo chữ làng Đồng Côi

Ở huyện Nam Trực, lễ hội đình làng Đồng Côi, thị trấn Nam Giang diễn ra vào mồng 4 và mồng 5 tháng 6 (âm lịch) hàng năm, để tưởng nhớ thành hoàng Quý Minh Anh Thông Đại Vương. Theo các tài liệu lịch sử và truyền thuyết, Quý Minh Anh Thông Đại Vương từng dẹp giặc, sau đó về gò Miễu của làng Đồng Côi dạy dân khai hoang, mở đất. Thuở đó, ông thường tổ chức kéo chữ để cầu chúc dân làng cuộc sống yên bình. Sau khi ông mất, để tri ân, người dân Đồng Côi lập đình thờ ông, đồng thời duy trì kéo chữ. Theo phong tục, nghi thức kéo chữ được tổ chức hai năm một lần, trở thành ngày hội lớn, thu hút con em xa quê trở về đoàn tụ, ôn lại công đức tiền nhân. Nghệ thuật kéo chữ tại đình làng Đồng Côi có sự khác biệt nhất định về đội hình và cách thức xếp chữ. Thông thường, gần 100 người tham gia, chia thành 8 hàng, người đầu cầm đao, người cuối cầm cờ, chính giữa là các thanh niên mặc quần áo quân sĩ, tay cầm gậy quấn dây trang trí sặc sỡ. Những chữ Hán như “Thiên hạ thái bình”, “Dĩ dân vi bản” được xếp nối tiếp nhau theo khẩu lệnh của “tổng cờ”. Quy trình kéo chữ gồm 3 chương: Chương 1 (Lễ bái) đoàn người dâng hương, đọc văn tế thành hoàng. Chương 2 (Kéo chữ) “Tổng cờ” dẫn quân di chuyển vòng quanh hồ, vào sân đình xếp chữ. Khi xếp xong, chủ hội (cao niên nhất làng) sẽ duyệt chữ, nếu đạt yêu cầu thì lệnh ban thưởng, rồi đoàn tiếp tục vòng quanh hồ xếp chữ kế tiếp. Chương 3 (Xoáy ốc - Ngũ nhạc) tất cả xếp thành 4 vòng xoáy ốc nhỏ và 1 vòng lớn ở giữa, gọi là “ngũ nhạc”, tượng trưng cho 5 doanh trại (tiền, hậu, tả, hữu, trung). Mỗi lần kéo chữ diễn ra trong 3-4 tiếng, đòi hỏi sức bền và sự tập trung cao. Đồng chí Cao Xuân Nghị, Chủ tịch thị trấn Nam Giang cho biết: “Nghệ thuật kéo chữ ở Đồng Côi không chỉ là trò diễn vui mà là nghi thức quan trọng trong lễ hội nhằm nhắc nhở con cháu luôn ghi nhớ ơn của thành hoàng Quý Minh Anh Thông Đại Vương. Các bậc cao niên tại địa phương đang nỗ lực truyền dạy nghệ thuật kéo chữ cho thế hệ trẻ nhằm lưu giữ giá trị văn hóa truyền thống quê hương”.

Giải pháp gìn giữ và lan tỏa

Nét chung nổi bật trong nghệ thuật kéo chữ ở Lễ hội Phủ Dầy và hội làng Đồng Côi đều tri ân tiền nhân, tôn kính thần linh, cùng khát vọng bình an. Thời gian qua, hai huyện Vụ Bản và Nam Trực đã triển khai nhiều biện pháp bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, gắn với yêu cầu thực hiện nếp sống văn minh trong việc cưới, việc tang và lễ hội. Nhờ đó, công tác quản lý lễ hội ngày càng đi vào nền nếp, hạn chế tình trạng thương mại hóa, đồng thời vẫn giữ vững tính nguyên bản của di sản. Tại xã Kim Thái, Ban Tổ chức Lễ hội Phủ Dầy đã thành lập các tiểu ban chuyên trách các mảng an ninh trật tự, vệ sinh môi trường, an toàn giao thông, phòng chống cháy nổ, y tế… để bảo đảm lễ hội diễn ra văn minh, an toàn. Cùng với các giải pháp trên, việc bảo tồn nghệ thuật kéo chữ luôn được coi trọng. Ban tổ chức huy động lực lượng gồm các nghệ nhân giàu kinh nghiệm và thanh niên địa phương cùng tập luyện, nắm vững đội hình, khẩu lệnh, nhịp trống. Nhờ vậy, mỗi màn kéo chữ trong lễ hội vẫn giữ nguyên vẻ trang nghiêm, góp phần gợi nhắc về tích xưa, lòng tri ân Thánh Mẫu Liễu Hạnh, đồng thời tạo không khí rộn ràng thu hút đông đảo du khách tham dự. Trong khi đó, tại thị trấn Nam Giang, công tác huy động nhân lực, tài lực cho lễ hội Đồng Côi luôn được chuẩn bị chu đáo, nhất là đối với nghi thức kéo chữ. Nhiều tháng trước khi lễ hội, Ban tổ chức đã tiến hành tuyển chọn, tập luyện cho lực lượng thanh niên tham gia xếp chữ, bảo đảm thuộc lòng quy trình, khẩu lệnh và đội hình di chuyển.

Nghệ thuật kéo chữ Hoa trượng hội ở Phủ Dầy và nghi thức kéo chữ làng Đồng Côi là minh chứng sống động cho đạo lý “uống nước nhớ nguồn” của dân tộc. Nhờ sự quan tâm, chung sức của chính quyền và nhân dân, hình thức diễn xướng này vẫn được duy trì như “sợi dây” kết nối quá khứ với hiện tại, tiếp lửa truyền thống cho thế hệ mai sau, đồng thời góp phần tôn vinh, quảng bá di sản văn hóa Nam Định vươn xa.

Bài và ảnh: Viết Dư - Phương Anh