Cơ hội đổi mới hệ thống tài chính

Nhiều lợi ích khi lập sàn giao dịch

Tiền số (crypto) và blockchain đang trở thành xu hướng tài chính toàn cầu. Trong bối cảnh nhiều quốc gia đã bước đầu ban hành khung pháp lý cho tiền số, Việt Nam không thể đứng ngoài bởi nhiều lý do.

Thứ nhất, nhu cầu và xu hướng phát triển. Theo số liệu của Hiệp hội Blockchain Việt Nam, giai đoạn 2021 - 2022, Việt Nam nằm trong top 3 thế giới về tỷ lệ người dân sở hữu tài sản số (tương đương 21% dân số Việt Nam sở hữu), chỉ sau UAE và Mỹ. Dòng tài sản số vào Việt Nam năm 2023 đạt 120 tỷ USD, theo báo cáo của tổ chức phân tích thị trường Chainalysis. Tuy nhiên, việc chưa có hệ thống quản lý chính thức khiến nguy cơ rủi ro tài chính và gian lận gia tăng.

Thứ hai, môi trường không được quản lý. Hiện nay, hoạt động giao dịch tiền số tại Việt Nam diễn ra trên các sàn quốc tế như Binance, OKX... dưới dạng "xám", thiếu khung pháp lý rõ ràng.

Trong bối cảnh đó, việc thí điểm sàn giao dịch tiền số là cần thiết. Điểm tích cực khi lập sàn này sẽ thúc đẩy đổi mới tài chính, tăng tính minh bạch, giảm giao dịch "chợ đen”; nâng cao quản lý rủi ro, Nhà nước sát sao trong việc giám sát dòng tiền, chống rửa tiền và gian lận cũng như bảo vệ nhà đầu tư. Cùng với đó là tăng thu ngân sách từ nguồn thuế đối với hoạt động giao dịch tiền số; đồng thời làm tăng cơ hội đầu tư, giúp startup blockchain Việt Nam có môi trường hợp pháp.

Ảnh minh họa

Tuy nhiên, việc thí điểm lập sàn giao dịch tiền số cũng đối diện với những thách thức khi chúng ta vẫn chưa có khung pháp lý rõ ràng, hiện tiền số chưa được pháp luật công nhận; trong khi ở các quốc gia như Trung Quốc, Đức, Nhật Bản đã có khung quản lý rõ. Bên cạnh đó, nguy cơ gian lận cao, dễ xuất hiện sàn lừa đảo, gây thiệt hại cho nhà đầu tư. Câu hỏi về năng lực hạ tầng giao dịch có đáp ứng được không cũng là vấn đề không nhỏ.

Nên triển khai theo lộ trình

Chính phủ đang nghiên cứu để ban hành nghị quyết cho phép thí điểm xây dựng, vận hành sàn giao dịch tiền số. Muốn vậy, cần lưu ý cả hai khía cạnh về pháp lý và kỹ thuật.

Ở khía cạnh pháp lý, trước hết, cần xây dựng khung pháp lý rõ ràng. Cụ thể, phân loại tài sản số, xác định tiền số có được coi là tài sản, hàng hóa hay chứng khoán. Về cơ chế giám sát, cần quy định rõ cơ quan chịu trách nhiệm quản lý (Ngân hàng Nhà nước, Bộ Tài chính hay một cơ quan mới). Quy định rõ về quy trình cấp phép, yêu cầu về vốn, năng lực vận hành, tiêu chuẩn bảo mật để sàn được phép hoạt động; đồng thời quy định cách đánh thuế trên lợi nhuận giao dịch, có thể áp dụng thuế thu nhập cá nhân hoặc thuế giá trị gia tăng.

Tiếp đến phải bảo vệ nhà đầu tư thông qua cơ chế KYC (Know Your Customer), yêu cầu xác minh danh tính chặt chẽ để tránh rửa tiền, tài trợ khủng bố. Hạn chế giao dịch phái sinh và đòn bẩy cao, tránh rủi ro mất mát lớn cho nhà đầu tư cá nhân. Về cơ chế giải quyết tranh chấp, cần quy định trách nhiệm của sàn nếu có sự cố mất tiền, tấn công mạng hoặc gian lận.

Về quản lý rủi ro và chống tội phạm tài chính, để chống rửa tiền, cần xây dựng hệ thống phát hiện giao dịch đáng ngờ. Cùng với đó, hợp tác quốc tế để học hỏi kinh nghiệm các nước như Singapore, Nhật Bản… về cơ chế quản lý cũng như xây dựng quy định xử lý nghiêm với các hành vi gian lận, thao túng thị trường.

Ở khía cạnh kỹ thuật, cần bảo mật và an toàn hệ thống. Để lưu trữ tài sản số, cần phân tách giữa ví nóng (hot wallet) và ví lạnh (cold wallet), trong đó phần lớn tài sản lưu trữ trong ví lạnh để giảm nguy cơ bị tấn công. Xây dựng tường lửa, hệ thống phát hiện xâm nhập (IDS) để chống tấn công mạng, bảo vệ tài sản người dùng. Song song, cần có quy trình khôi phục hệ thống, ban hành kế hoạch xử lý nếu bị hack hoặc lỗi hệ thống.

Về hiệu suất và khả năng mở rộng, hệ thống cần xử lý hàng triệu giao dịch mỗi giây để bảo đảm thanh khoản. Phí giao dịch cần hợp lý, có cơ chế để tránh phí quá cao. Sàn giao dịch cần hỗ trợ nhiều loại tài sản số, ban đầu có thể chỉ thí điểm với một số loại tiền trước khi mở rộng.

Về minh bạch và chống gian lận, cần công khai sổ cái giao dịch thông qua ứng dụng công nghệ blockchain để minh bạch hóa hoạt động; giám sát lệnh giao dịch, tránh thao túng giá, wash trading (giao dịch giả tạo thanh khoản); đồng thời có báo cáo định kỳ, công khai báo cáo tài chính và kiểm toán để bảo đảm niềm tin từ nhà đầu tư.

Sàn giao dịch tiền số là vấn đề rất mới ở nước ta. Để việc triển khai trong thực tế hiệu quả, cần có lộ trình triển khai. Theo đó, giai đoạn 1 (tháng 3.2025) hoàn thiện khung pháp lý theo chỉ đạo của Thủ tướng Chính phủ, gồm các công việc: thành lập tổ công tác nghiên cứu, tham khảo mô hình các nước phát triển; xây dựng khung pháp lý thử nghiệm, trình Chính phủ phê duyệt; chọn lọc doanh nghiệp có đủ điều kiện tham gia thí điểm.

Giai đoạn 2 (tháng 4.2025 - tháng 3.2026) sẽ triển khai thử nghiệm sàn giao dịch gồm các công việc: cấp phép hoạt động cho một số tổ chức tài chính, ngân hàng tham gia thí điểm; tích hợp giao dịch tiền số với VNĐ theo cơ chế kiểm soát chặt chẽ; xây dựng hệ thống quản lý rủi ro, áp dụng KYC và chống rửa tiền; thử nghiệm giao dịch trong các lĩnh vực như thương mại điện tử, dịch vụ tài chính.

Giai đoạn 3 (tháng 4.2026 - tháng 3.2027) sẽ đánh giá và điều chỉnh gồm các công việc: theo dõi hiệu quả hoạt động, phát hiện rủi ro và gian lận; thu thập phản hồi từ nhà đầu tư, doanh nghiệp và cơ quan quản lý; điều chỉnh khung pháp lý phù hợp với thực tế triển khai.

Giai đoạn 4 (tháng 4.2027 - tháng 3.2028) sẽ mở rộng và chính thức hóa gồm các công việc: ban hành quy định chính thức dựa trên kết quả thí điểm; mở rộng phạm vi áp dụng, cho phép nhiều tổ chức tài chính tham gia; tiến hành kiểm toán định kỳ, hoàn thiện hệ thống giám sát; đánh giá khả năng ứng dụng rộng rãi trong nền kinh tế số.

Việc thí điểm sàn giao dịch tiền số là bước đi tất yếu. Vấn đề không phải là "có nên hay không?" mà là "làm như thế nào?". Nếu được triển khai đúng hướng, Việt Nam có thể tận dụng cơ hội từ tiền số để đổi mới hệ thống tài chính, với khả năng tạo thêm một động lực phát triển đóng góp vào việc thúc đẩy tăng trưởng kinh tế trong tương lai.

TS. Vũ Hồng Thanh - Chuyên gia kinh tế