Châu Âu và 'bài toán khó' mang tên tài sản Nga

Con dao hai lưỡi

Sau khi Nga phát động chiến dịch quân sự ở Ukraine vào tháng 2/2022, phương Tây đã đóng băng khoảng 300-350 tỷ USD tài sản có chủ quyền của Nga, trong đó, phần lớn (khoảng 200 tỷ euro) được lưu giữ tại Euroclear, một tổ chức tài chính có trụ sở tại Brussels, Bỉ. Số tiền này đang sinh lợi từ lãi suất nhưng câu hỏi đặt ra là liệu EU có nên tịch thu chúng để hỗ trợ tái thiết Ukraine hay giữ lại như một đòn bẩy trong các cuộc đàm phán hòa bình? Mâu thuẫn nảy sinh khi các quốc gia Đông Âu và Baltic như Estonia, Litva, Latvia, Ba Lan và Cộng hòa Czech hối thúc hành động mạnh mẽ, coi việc tịch thu tài sản Nga là bước đi quyết đoán để hỗ trợ Ukraine và giảm bớt sự phụ thuộc vào viện trợ từ Mỹ.

Quyết định tịch thu tài sản của Nga là một bài toán phức tạp đối với EU. Ảnh minh họa

Ngoại trưởng Estonia Margus Tsahkna tuyên bố: “Chúng tôi có hàng trăm tỷ euro tài sản bị đóng băng của Nga tại châu Âu và chúng tôi cần sử dụng số tài sản đó”. Nhóm quốc gia này nhấn mạnh rằng, hành động quyết liệt sẽ gửi thông điệp mạnh mẽ đến Moscow và củng cố sức mạnh cho Kiev. Ngược lại, các cường quốc lớn trong EU như Pháp, Đức, Italy và Tây Ban Nha lại tỏ ra thận trọng, lo ngại rằng động thái này có thể làm suy yếu lòng tin của nhà đầu tư quốc tế và vi phạm quyền miễn trừ tài sản có chủ quyền - một nguyên tắc cơ bản trong luật pháp quốc tế. Chủ tịch Ủy ban châu Âu (EC) Ursula von der Leyen nhấn mạnh sự cần thiết của “tính linh hoạt trong chiến lược ngoại giao”, hàm ý rằng EU không nên từ bỏ đòn bẩy quan trọng trong các cuộc đàm phán hòa bình với Nga.

Trở ngại lớn nhất đối với việc tịch thu tài sản Nga chính là rủi ro pháp lý. Theo Công ước Vienna năm 1961, quyền miễn trừ tài sản có chủ quyền là nguyên tắc bất khả xâm phạm. Điều này làm dấy lên lo ngại rằng, nếu EU tịch thu tài sản của Nga, các quốc gia khác sẽ cảnh giác khi đầu tư vào châu Âu, sợ rằng tài sản của họ cũng có thể bị tịch thu trong các cuộc xung đột chính trị tương tự. Mặc dù Ngoại trưởng Litva Kestutis Budrys khẳng định rằng, vấn đề này nằm ở ý chí chính trị chứ không phải khía cạnh pháp lý, nhưng sự thận trọng của các cường quốc EU lại cho thấy rằng, rủi ro về tiền lệ pháp lý và lòng tin của nhà đầu tư là những vấn đề không thể bỏ qua. Bên cạnh đó, bài toán kinh tế cũng đặt ra thách thức không nhỏ.

Theo Ngân hàng Thế giới (WB), chi phí tái thiết Ukraine có thể lên tới 486 tỷ USD, vượt xa khả năng tài chính của EU và các đồng minh phương Tây. Trong khi Mỹ đang có dấu hiệu suy giảm cam kết hỗ trợ, EU đứng trước áp lực lớn trong việc tìm kiếm nguồn tài chính để tái thiết quốc gia Đông Âu này. Dù Nhóm các nền công nghiệp phát triển hàng đầu thế giới (G7) đã nhất trí sử dụng lợi nhuận từ số tài sản bị đóng băng để cung cấp khoản vay 50 tỷ USD cho Ukraine vào tháng 10/2024, nhưng con số này vẫn quá khiêm tốn so với nhu cầu thực tế. Điều này khiến cho việc tịch thu toàn bộ tài sản của Nga trở thành giải pháp tài chính khả thi nhất để EU duy trì ảnh hưởng địa chính trị ở Đông Âu.

Thực tế trên cho thấy, quyết định tịch thu tài sản của Nga là một bài toán phức tạp đối với EU. Một mặt, động thái này có thể mang lại nguồn lực tài chính lớn để hỗ trợ Ukraine, đồng thời củng cố vị thế của EU trong các cuộc đàm phán hòa bình. Mặt khác, nó cũng tiềm ẩn nhiều rủi ro pháp lý, chính trị và kinh tế. Nếu EU tịch thu tài sản, họ sẽ đối mặt với thách thức pháp lý và có thể làm tổn hại đến quan hệ với các quốc gia ngoài phương Tây. Tuy nhiên, nếu không hành động, EU có thể mất đi cơ hội hỗ trợ Ukraine hiệu quả và duy trì ảnh hưởng địa chính trị ở Đông Âu.

Những phương án của EU

EU đang đứng trước ngã rẽ lịch sử khi phải lựa chọn giữa việc tịch thu tài sản Nga để hỗ trợ Ukraine hay giữ lại như một đòn bẩy trong các cuộc đàm phán hòa bình. Như cựu Thủ tướng Estonia Kaja Kallas nhận định: “Chúng ta cần có sự ủng hộ của mọi người cho việc này. Cho đến nay thì vẫn chưa có”. Sự chia rẽ sâu sắc trong nội bộ EU cho thấy rằng, dù tịch thu hay không, châu Âu vẫn đang phải đối mặt với thế tiến thoái lưỡng nan đầy thách thức và chưa có lời giải rõ ràng. Họ hiện đang đứng trước ba lựa chọn trong việc xử lý số tài sản bị đóng băng của Liên bang Nga, với mỗi phương án đều có những tác động và thách thức riêng.

Lựa chọn đầu tiên là tiếp tục chính sách hiện tại, tức sử dụng lợi nhuận thu được từ các tài sản bị đóng băng để hỗ trợ Ukraine. Đây là một bước đi chưa từng có tiền lệ trong lịch sử EU. Theo một quan chức giấu tên chia sẻ với The Kyiv Independent, việc xử lý gần 200 tỷ USD tài sản Nga bị đóng băng ở Bỉ chưa từng có cơ sở pháp lý hay án lệ trước đó. Trong nhiều tháng qua, các luật sư Bỉ và châu Âu đã tìm cách xác định liệu lợi nhuận từ số tài sản này có thể bị trưng thu để viện trợ Ukraine hay không. Cuối cùng, họ đã tìm ra cách hợp pháp để thực hiện. Từ tháng 7/2024, khoản lợi nhuận này - ước tính khoảng 4,7 tỷ USD - đã được EU và Nhóm G7 sử dụng để hỗ trợ Ukraine. Quan trọng hơn, đến nay, tính pháp lý của biện pháp này chưa bị thách thức thành công. Dù số tiền này chỉ là một phần nhỏ so với tổng tài sản bị phong tỏa, nhưng đây vẫn là một nguồn hỗ trợ ổn định và có sự đồng thuận rộng rãi từ các nước EU và G7 - điều mà các phương án mạnh tay hơn không có được.

Lựa chọn thứ hai, cứng rắn hơn, là tịch thu hoàn toàn số tài sản bị đóng băng của Nga tại châu Âu và chuyển trực tiếp cho Ukraine hoặc sử dụng cho mục đích chi tiêu nội bộ của EU. Đây sẽ là một bước đi mang tính quyết liệt, giúp Ukraine có nguồn lực đáng kể để duy trì cuộc chiến. Tuy nhiên, khả năng thực hiện là rất thấp, dù có sự ủng hộ từ một số quốc gia như Estonia và Ba Lan. Ngoại trưởng Margus Tsahkna khẳng định, Estonia đã thúc đẩy việc tịch thu toàn bộ tài sản của Nga ngay từ khi chiến dịch quân sự đặc biệt của Moscow bắt đầu. Thủ tướng Ba Lan Donald Tusk cũng kêu gọi EU hành động ngay lập tức để sử dụng số tài sản bị đóng băng hỗ trợ Ukraine. Dù vậy, theo một quan chức EU, phương án này khó khả thi vì không có cơ sở pháp lý vững chắc. Các tổ chức tài chính lớn như Ngân hàng Trung ương châu Âu hay EC đều phản đối.

Ngoài ra, việc tịch thu hoàn toàn có thể bị xem là vi phạm nguyên tắc pháp lý quốc tế mà chính EU đã xây dựng và bảo vệ. Tổng thống Pháp Emmanuel Macron, trong cuộc gặp với người đồng cấp Mỹ Donald Trump tại Nhà Trắng vào ngày 24/2, cũng bày tỏ hoài nghi về tính khả thi của phương án này. Bỉ, quốc gia đang nắm giữ phần lớn số tài sản bị phong tỏa, cũng phản đối khi bày to lo ngại hành động này sẽ ảnh hưởng đến vị thế của Ukraine trong các cuộc đàm phán hòa bình tương lai.

Lựa chọn thứ ba, mới hơn và đang được xem xét, là giữ lại số tài sản này làm tài sản thế chấp để đảm bảo Nga bồi thường cho Ukraine sau khi một thỏa thuận hòa bình được ký kết. Hiện, các cuộc đàm phán về cách thực hiện phương án này vẫn đang diễn ra, chưa có khung thời gian cụ thể. Tuy nhiên, theo các chuyên gia pháp lý, đây là phương án khả thi hơn so với việc tịch thu toàn bộ. Giáo sư Luật Quốc tế Công Frédéric Dopagne tại Đại học UCLouvain (Bỉ) nhận định rằng nếu Nga không tự nguyện chi trả bồi thường, EU có thể hợp pháp tịch thu số tài sản bị đóng băng để bù đắp. Dù vậy, việc hiện thực hóa phương án này phụ thuộc vào ý chí chính trị của các nước EU. Hiện, một số quốc gia vùng Baltic, Bắc Âu và Ba Lan có thể ủng hộ, nhưng nhiều nước khác vẫn chưa đưa ra lập trường rõ ràng. Các quan chức Bỉ cũng không loại trừ khả năng sử dụng tài sản Nga làm thế chấp, song nhấn mạnh rằng, bất kỳ thỏa thuận nào cũng cần đảm bảo tính pháp lý vững chắc. Đây được đánh giá là phương án khả thi nhất về lâu dài nhưng việc triển khai vẫn chưa có thời gian cụ thể.

Các lãnh đạo châu Âu sẵn sàng tìm cách sử dụng tài sản bị đóng băng của Nga để hỗ trợ Ukraine, đồng thời tiếp tục tận dụng lợi nhuận từ số tài sản này trong lúc chờ đợi. Tuy nhiên, các phương án khả thi hoặc bị bác bỏ ngay lập tức, hoặc vấp phải rào cản pháp lý và tranh cãi chính trị phức tạp. Một yếu tố then chốt là các cuộc đàm phán Nga - Mỹ về chấm dứt xung đột, vốn chưa có sự tham gia của châu Âu hay Ukraine. Dù kết quả ra sao, nếu EU quyết định khai thác thêm tài sản Nga, quá trình này sẽ mất nhiều tháng để triển khai.

Khổng Hà