Cây chè trên đỉnh Tà Xùa

Nhân dân xã Tà Xùa, huyện Bắc Yên thu hái chè cổ thụ.

Theo những người cao tuổi ở xã Tà Xùa kể, cũng không ai biết cây chè có từ bao giờ. Những cây chè cổ thụ mọc tự nhiên trên đỉnh núi; thân cây nhuộm màu trắng mốc, búp chè mập, trên mặt lá phủ một lớp lông tơ mỏng, khi sao lên chè có lớp màu trắng giống như tuyết phủ nên được gọi là chè shan tuyết. Chè Tà Xùa có vị đắng ngọt, thơm mùi mật. Với hương vị hấp dẫn nên người dân đã mang hạt giống của cây chè từ rừng về trồng gần nhà để thuận tiện cho việc thu hái.

Theo ông Lò Bình Minh, Bí thư Đảng ủy xã Tà Xùa: Huyện Bắc Yên đã định hướng phát triển cây chè mở ra hướng đi mới trong nông nghiệp. Chính quyền địa phương đã tập trung nghiên cứu, khuyến khích nhân dân mở rộng diện tích trồng chè, từng bước trở thành cây trồng chủ lực. Hiện nay, cả xã Tà Xùa có hơn 300 ha cây chè shan tuyết, sản lượng 500 tấn búp tươi/năm. Sản phẩm chè búp khô Tà Xùa đã nổi tiếng khắp trong và ngoài tỉnh, với giá bán từ 600-800 nghìn đồng/kg, loại đặc biệt lên tới 3-4 triệu đồng/kg.

Nông dân xã Tà Xùa sao chè theo phương pháp truyền thống.

Do tập quán canh tác lạc hậu, cây chè cổ thụ không được người dân chăm sóc, đốn tỉa, bảo vệ, bị chết do già cỗi, năng suất, sản lượng chè giảm. Huyện đã ban hành đề án “Cải tạo, phục tráng, phát triển xây dựng nhãn hiệu hàng hóa chè shan tuyết đặc sản Tà Xùa - Bắc Yên”, hướng dẫn nhân dân chăm sóc theo hướng hữu cơ và thu hái đúng kỹ thuật.

Năm 2008, Viện Khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp miền núi phía Bắc và Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển chè thuộc Bộ Nông nghiệp và PTNT đã điều tra, tuyển chọn cây chè shan cổ thụ đầu dòng tại Bắc Yên, tìm ra và đánh số 60 cây chè đầu dòng, dùng để nhân giống, bảo tồn nguồn gen quý.

Năm 2017, huyện Bắc Yên đã tổ chức Lễ công bố và trao quyết định sở hữu nhãn hiệu tập thể “Chè Tà Xùa” cho Công ty TNHH Trà và Đặc sản Tây Bắc. Cuối năm 2019, Hiệp hội Bảo vệ thiên nhiên và môi trường Việt Nam đã trao Bằng công nhận quần thể cây di sản đối với 200 cây chè cổ thụ Tà Xùa.

Đến năm 2024, “Chè Tà Xùa Bắc Yên” được Cục Sở hữu trí tuệ cấp giấy chứng nhận đăng ký nhãn hiệu. Sau khi nhãn hiệu được bảo hộ, UBND huyện đã cấp quyền sử dụng nhãn hiệu cho các tổ chức, cá nhân, gồm: HTX Nông nghiệp và Bảo tồn văn hóa dân tộc PLA; HTX nông nghiệp A Châu và hộ sản xuất Sồng A Dênh.

Bà Dương Thị Lan Hương, Trưởng phòng Nông nghiệp và PTNT huyện Bắc Yên, cho biết: Huyện đã chỉ đạo các cơ quan chuyên môn hướng dẫn nhân dân chăm sóc, bảo vệ diện tích chè cổ thụ. Hỗ trợ trồng mới 225 ha cây chè shan tuyết tập trung chủ yếu tại xã Tà Xùa và các xã vùng cao, nâng diện tích chè hiện có trên địa bàn huyện lên 427 ha, trong đó diện tích kinh doanh 223 ha, diện tích áp dụng VietGAP 30 ha. Hiện nay, Công ty TNHH Trà và đặc sản Tây Bắc đầu tư lắp đặt dây chuyền chế biến, tạo ra 10 dòng sản phẩm liên quan đến chè cổ thụ, trong đó có 3 sản phẩm đã được chứng nhận đạt chuẩn OCOP 4 sao, gồm: Trà xanh mây, Trà xanh thiện và Bạch trà mây.

Du khách trải nghiệm sản phẩm chè Tà Xùa.

Nhiều người dân Tà Xùa học hỏi, sản xuất chè thành những sản phẩm hàng hóa mang giá trị truyền thống, văn hóa đặc trưng, mang lại thu nhập cao. Anh Mùa A Lệnh, Giám đốc HTX nông nghiệp và bảo tồn văn hóa dân tộc - Pla, xã Tà Xùa, cho biết: 17 hộ dân trong bản Tà Xùa đã liên kết thành lập HTX, trồng hơn 18 ha chè theo hướng hữu cơ. Các thành viên HTX duy trì nghề làm chè truyền thống, đó là sao chè bằng tay, tạo hương vị đặc biệt. Hiện nay, sản phẩm Trà Sương tuyết cổ thụ truyền thống của HTX đạt chứng nhận OCOP 3 sao, không đủ để bán.

Với 4 ha chè shan tuyết, năm 2019, Lù A Châu, HTX nông nghiệp A Châu đã thử nghiệm cách bảo quản trong ống lam, đem đến sản phẩm mới lạ từ đặc sản địa phương. Từ năm 2022 đến nay, hơn 2.000 sản phẩm trà shan tuyến ống lam đã được anh Châu bán ra thị trường; trừ chi phí, mỗi năm thu lãi 120 triệu đồng.

Anh Châu chia sẻ: Để chè thành phẩm thơm, ngon, thời gian hái chè búp tươi từ 5-9 giờ sáng hoặc sau 3 giờ chiều. Ống lam được lựa chọn sử dụng khi còn tươi, dài khoảng 20-30cm, rửa sạch, hơ trên bếp lửa cho đến khi ống lam nóng lên, đem chè đã sao khô cho vào ống thành từng lớp, nén thật chặt và bịt kín ống lam để khi lấy ra không bị gãy vụn. Ống lam được nhồi chè đưa lên gác bếp hun khói khoảng 3-4 tháng.

Với định hướng xây dựng sản phẩm đặc trưng của địa phương, cây chè Tà Xùa không chỉ đem lại giá trị kinh tế cao, việc bảo tồn và phát huy giá trị các vùng chè cổ thụ còn tạo ra nông sản đặc trưng của địa phương, mang lợi thế cạnh tranh và phục vụ phát triển du lịch.

Bài, ảnh: Nguyễn Yến