Câu chuyện về 'cơn cuồng củ hoa tulip'

Sự điên rồ của đám đông

Tháng 10. Đây là một trong những tháng cực kỳ nguy hiểm để đầu cơ cổ phiếu. Những tháng nguy hiểm khác là tháng 7, tháng 1, tháng 9, tháng 4, tháng 11, tháng 5, tháng 3, tháng 6, tháng 12, tháng 8 và tháng 2.

- Mark Twain, Pudd’nhead Wilson

Lòng tham vô đáy luôn là đặc điểm cơ bản của mọi cơn sốt đầu cơ trong lịch sử. Trong cơn khát tiền vô độ, người tham gia thị trường sẵn sàng ném đi những cơ sở giá trị vững chắc để chạy theo sự phỏng đoán mơ hồ, không chắc chắn, cho rằng họ cũng có thể vớ được món lãi béo bở bằng cách xây lâu dài trên cát. Kiểu suy nghĩ như vậy có thể, và đã từng, bao trùm lên nhiều quốc gia.

Tâm lý đầu cơ chính là một nhà hát đầy rẫy những trò lố bịch. Một số vở kịch sẽ được kể lại trong chương này. Tòa lâu đài được xây trong các vở kịch dựa trên ba câu chuyện về củ hoa tulip Hà Lan, các bong bóng của Anh và cổ phiếu blue-chip của Mỹ. Trong mỗi câu chuyện, đôi khi cũng có vài người kiếm được một chút tiền, tuy nhiên chỉ có một số rất ít có thể trải qua bình an vô sự.

Trong trường hợp này, lịch sử đã dạy cho chúng ta một bài học: Mặc dù thuyết lâu đài trên cát có thể giải thích thấu đáo về các cơn sốt đầu cơ như vậy, song để giành được phần thắng trước những phản ứng của đám đông luôn thay đổi là trò chơi nguy hiểm nhất.

Ảnh minh họa. Nguồn: Wallpaper Flare.

Trong tác phẩm kinh điển bàn về tâm lý đám đông, The Crowd: A Study of the Popular Mind (Tâm lý học đám đông), Gustave Le Bon đã chỉ ra rằng “Trong đám đông, người ta chỉ càng ngu dốt chứ không hề khôn ngoan hơn.” Có vẻ như không nhiều người từng đọc qua cuốn sách này. Các thị trường tăng giá với tốc độ chóng mặt mà chỉ dựa vào sự trấn an đơn thuần về mặt tinh thần thường không thể kháng cự trước luật hấp dẫn về tài chính.

Giá cả có thể tiếp tục tăng trong nhiều năm, tuy nhiên rốt cục kiểu gì chúng cũng sẽ chuyển động theo hướng ngược lại. Những cuộc đảo chiều theo hướng đi xuống như vậy thường gây ra một cơn chấn động bất ngờ; và cơn sốt đầu cơ càng lớn, hậu quả nó để lại càng khốc liệt. Khi tất cả mọi thứ rơi vào thời kỳ sụp đổ, một vài người xây lâu đài trên cát liều lĩnh, khá lanh lẹ và khôn ngoan có thể dự đoán chính xác những cơn sụt giá như vậy và họ trốn thoát mà không bị thua lỗ nặng nề.

Cơn cuồng củ hoa Tulip

Cơn cuồng củ hoa tulip là một trong những cơn sốt đầu cơ giúp người ta phất lên nhanh chóng nhất trong lịch sử. Sự thái quá của cơn cuồng này càng hiện lên rõ ràng hơn khi người ta nhận ra rằng nó từng xảy ra tại đất nước Hà Lan yên bình vào đầu thế kỷ XVII. Những sự kiện dẫn đến cơn sốt đầu cơ này khởi phát từ năm 1593, khi một vị giáo sư thực vật học đến từ Vienna mang tới vùng Leyden một bộ sưu tập các giống cây lạ có nguồn gốc từ Thổ Nhĩ Kỳ.

Người dân Hà Lan rất mê giống cây mới này, tuy nhiên họ không bằng lòng với giá mà vị giáo sư đưa ra (ông hy vọng sẽ bán củ hoa tulip và kiếm được một khoản béo bở). Đêm nọ, một tên trộm đột nhập vào nhà vị giáo sư và lấy cắp củ hoa tulip rồi bán chúng với giá thấp hơn, song vẫn thu được một khoản lời khá khẩm.

Trong khoảng một thập kỷ tiếp theo, hoa tulip trở nên phổ biến trong các vườn hoa ở Hà Lan, song giá của nó vẫn rất đắt. Nhiều bông hoa bị nhiễm loại virus vô hại có tên là mosaic. Chính loại virus này là nguyên nhân làm bùng nổ cơn đầu cơ củ hoa tulip khủng khiếp. Virus khiến cánh hoa tulip có những sọc màu tương phản sặc sỡ. Người dân Hà Lan rất chuộng loại hoa bị nhiễm virus và gọi đó là “điểm lạ”. Trong một thời gian ngắn, kiểu thị hiếu mới dấy lên là giống hoa càng khác lạ, nó càng đắt giá.

Dần dần, chứng nghiện hoa tulip bùng phát. Ban đầu, những người bán củ hoa chỉ cố gắng phỏng đoán kiểu pha màu nào sẽ thịnh hành trong năm tới. Sau đó, họ mua tích trữ khối lượng lớn với hy vọng giá sẽ tăng. Giá củ hoa tulip bắt đầu tăng như vũ bão. Loại củ càng đắt tiền, người ta càng tin đó là khoản đầu tư khôn ngoan.

Charles Mackay đã ghi lại những sự kiện này trong cuốn Extraordinary Popular Delusions and the Madness of Crowds (Những ảo tưởng hết sức phổ biến và sự điên rồ của đám đông), chỉ ra rằng mọi ngành nghề thông thường đều biến sạch trong cơn sốt đầu cơ củ hoa tulip: “Từ những người thuộc tầng lớp quý tộc cho đến dân thường, nông dân, thợ sửa máy, thủy thủ, lính bộ binh, người hầu, thậm chí cả người quét ống khói đều đắm chìm với hoa tulip.” Mọi người đều ngỡ cơn cuồng hoa tulip sẽ kéo dài mãi, rằng người dân từ khắp nơi trên thế giới sẽ đến Hà Lan để mua hoa tulip với bất kỳ mức giá nào.

Những người cho rằng giá không thể tăng cao hơn nữa ngao ngán ngồi nhìn bạn bè và người thân thu về những khoản lợi nhuận khổng lồ. Thật khó để cưỡng lại sức cám dỗ gia nhập cuộc chơi, thế nhưng một vài người dân Hà Lan vẫn đủ sức kháng cự. Trong những năm cuối của mốt thịnh hành hoa tulip, tức là khoảng từ năm 1634 đến đầu năm 1637, người ta bắt đầu trao đổi tài sản cá nhân, như đất đai, đồ trang sức, đồ đạc để lấy củ hoa tulip - thứ hàng sẽ giúp họ trở nên giàu có hơn. Giá củ hoa tulip đội lên đến mức trên trời.

Burton G. Malkiel/Alphabooks - NXB Lao Động