Cần 'đường băng' thể chế vận hành khu thương mại tự do

Khu thương mại tự do (Free Trade Zone – FTZ) là một khu vực địa lý đặc biệt được nhà nước quy định. Tại đây, hàng hóa có thể nhập khẩu, lưu kho, gia công, lắp ráp, tái xuất mà không phải chịu thuế xuất nhập khẩu hoặc chỉ chịu mức thuế rất thấp, được hưởng ưu đãi hải quan, thủ tục đơn giản, nhằm thu hút đầu tư nước ngoài nhờ môi trường thương mại thông thoáng. Khu thương mại tự do đóng vai trò là đầu mối logistics và trung tâm thương mại quốc tế, giúp quốc gia tham gia sâu hơn vào chuỗi cung ứng toàn cầu.

Động lực phát triển mới

Ngày 26/06/2024, Quốc hội thông qua Nghị quyết 136 về tổ chức chính quyền đô thị và thí điểm cơ chế, chính sách đặc thù phát triển thành phố Đà Nẵng, trong đó có nội dung liên quan đến Khu thương mại tự do Đà Nẵng. Ngày 13/6/2025, Thủ tướng Chính phủ ký ban hành Quyết định số 1142/QĐ-TTg về việc thành lập Khu Thương mại tự do (TMTD) Đà Nẵng.

Ngày 27/6/2025, Quốc hội thông qua Nghị quyết 226 về thí điểm một số cơ chế, chính sách đặc thù phát triển thành phố Hải Phòng, trong đó, đồng ý lập Khu thương mại tự do Hải Phòng với nhiều chính sách đặc thù, vượt trội nhằm biến Hải Phòng thành trung tâm kinh tế, dịch vụ, công nghệ cao, đặc biệt là hình thành "thung lũng Silicon", thu hút đầu tư và nhân tài.

Theo ông Trần Thanh Hải, Phó Cục trưởng Cục Xuất nhập khẩu, Bộ Công thương, bản chất khu TMTD là khu vực phi thuế quan tức là chưa áp dụng các biện pháp về hải quan ở trong khu vực đó và mô hình này rất giống với mô hình của khu chế xuất, nhưng có thêm yếu tố dịch vụ. Khu chế xuất chỉ có các doanh nghiệp sản xuất các mặt hàng xuất khẩu và được áp dụng chế độ thuế quan ưu đãi (miễn thuế xuất nhập khẩu). Nhưng với khu TMTD, ngoài việc sản xuất, các doanh nghiệp có thể thiết lập dịch vụ ở khu vực này - đây là yếu tố để phát triển dịch vụ logistics, giúp thu hút nguồn hàng. Đặc biệt, khu TMTD phải là nơi tạo ra sự giao lưu của hàng hóa mạnh mẽ thì khu TMTD ấy mới phát huy được giá trị.

Khu thương mại tự do là nơi thu hút đầu tư, giao lưu hàng hóa

“Với khu TMTD - ở đây chúng ta đang nói đến hai vấn đề: Một là, thu hút đầu tư cho sản xuất trong nước và thu hút sản xuất cho đầu tư tại địa phương; hai là, thu hút hàng hóa từ nơi khác, các quốc gia khác đến. Đây là lợi thế có thể phát huy khi thiết lập khu TMTD, nếu không làm được như vậy, khu TMTD sẽ trở thành khu kinh tế, thương mại bình thường, không có điểm gì khác biệt. Khu TMTD là nơi có các dịch vụ, trong đó cơ bản là các dịch vụ logistics nhưng hàng hóa đưa vào khu vực đó chưa áp dụng các quy chế về hải quan, các hạ tầng như cảng tự do, cảng miễn thuế - chính là những cảng gắn liền với các khu TMTD để tạo ra các nguồn hàng. Khi có các khu TMTD thì hàng hóa sẽ dễ thu hút về đây hơn vì họ không phải áp dụng các thủ tục hải quan trước khi họ tái xuất ra khỏi khu đó”, ông Hải nhấn mạnh.

Việt Nam đang thí điểm phát triển mô hình Khu TMTD tại Đà Nẵng và Hải Phòng, nhiều chuyên gia cho rằng, khu thương mại tự do là mô hình kinh tế còn rất mới mẻ ở Việt Nam, nếu vận hành hiệu quả sẽ giúp Việt Nam mở đường tiến sâu vào chuỗi cung ứng toàn cầu, trở thành động lực tăng trưởng mới cho nền kinh tế.

Cần luật chơi chuyên nghiệp và “đường băng” thể chế

Khu TMTD là mô hình kinh tế chưa có tiền lệ tại Việt Nam – đây là chủ trương lớn của Đảng, Nhà nước, thể hiện quyết tâm chính trị cao độ, tinh thần đổi mới, sáng tạo, dám nghĩ, dám làm trong việc mạnh dạn áp dụng mô hình kinh tế phát triển tiên tiến của thế giới.

TS Trần Đình Thiên, Nguyên Viện trưởng Viện kinh tế Việt Nam cho rằng, khu TMTD có vận hành hiệu quả hay không phụ thuộc hoàn toàn vào các chính sách đề ra. Vì vậy, cần chuẩn bị thật tốt các điều kiện về hạ tầng cũng như các điều kiện bảo đảm cho sự vận hành đồng bộ, thông suốt và có hiệu lực ngay lập tức; các điều kiện về logistics không chỉ trong chính khu TMTD mà phải được nối thông với cả nền kinh tế và các khu kinh tế khác; các thủ tục hành chính hết sức đơn giản, nhanh gọn, không rườm rà mất thời gian.

“Cần coi khu TMTD là một hình mẫu kinh tế để cải cách, trong đó thể chế dành cho nó phải rất tiến bộ, tích cực và vươn tầm quốc tế, tức là thể chế phải hết sức ưu việt, với các điều kiện tương xứng – điều này rất quan trọng và mang tính quyết định, chứ không phải chỉ là những chính sách ưu đãi vượt trội, được như vậy thì tính hình mẫu và lan tỏa sẽ rất cao”, ông Thiên nêu quan điểm.

Thể chế ưu việt là điều kiện quyết định để vận hành hiệu quả khu thương mại tự do

Không chỉ là khu vực kinh tế đặc thù với những chính sách ưu đãi vượt trội, mô hình Khu TMTD đang ngày càng trở thành công cụ kinh tế chiến lược để nhiều quốc gia thúc đẩy cải cách và nâng cao năng lực cạnh tranh. Dù rằng mỗi quốc gia đều có những cách tiếp cận riêng và khác nhau nhưng đều hướng đến mục tiêu: đưa các Khu TMTD trở thành động lực phát triển mới của nền kinh tế.

Theo PGS. TS Hồ Thị Thu Hòa, Viện trưởng Viện Nghiên cứu và Phát triển logistics Việt Nam, năm 2013 lần đầu tiên Trung Quốc phát triển khu thương mại tự do, đến nay Trung Quốc đã có 18 khu TMTD, mỗi khu TMTD đóng một vai trò với các mục tiêu khác nhau – điều này nhằm tránh sự chồng chéo cạnh tranh lẫn nhau giữa các khu TMTD. Đây cũng là kinh nghiệm mà Việt Nam có thể tham khảo, học hỏi và áp dụng trong quá trình vận hành và hình thành thêm các khu TMTD khác trong tương lai. Bên cạnh đó, cũng cần có định hướng khi phát triển các trung tâm logistics, tạo thuận lợi xử lý các luồng hàng tại khu TMTD và có quy hoạch các trung tâm logistics để tạo nên một tổng thể phát triển hài hòa.

Thành lập khu TMTD không chỉ là việc phát triển mô hình kinh tế mới, mà là bước khởi đầu cho cuộc cách mạng thử nghiệm thể chế ở cấp cao nhất, ở đó mọi rào cản về tư duy, pháp lý, hành chính đều được dỡ bỏ, để áp dụng các chính sách mới – điều mà nếu áp dụng đại trà ngay sẽ dẫn đến rủi ro. Tuy nhiên, nếu thử nghiệm thành công sẽ hoàn toàn mở ra một chân trời mới cho nền kinh tế của quốc gia.

Khu TMTD sẽ không thể vận hành thành công, nếu tiếp tục tư duy kiến tạo theo lối mòn cũ kỹ, hạ tầng chắp vá, thủ tục rườm rà, thiếu nguồn nhân lực chất lượng cao, khoa học công nghệ yếu kém, thiếu cơ chế chia sẻ dữ liệu và thiếu tư duy phục vụ doanh nghiệp... Vì vậy, một “đường băng” thể chế, có “độ sâu”, minh bạch, ổn định cùng với luật chơi chuyên nghiệp sẽ là điều kiện tiên quyết để Khu TMTD vươn tầm quốc tế, không chỉ là vùng ưu đãi thuế hoặc vùng kinh tế - dịch vụ đặc thù, mà sẽ trở thành động lực tăng trưởng mới, dài hạn và bền vững cho Việt Nam trong kỷ nguyên vươn mình.

Lê Thanh-CTV Phượng Ngọc/VOV.VN