Cảm hứng dân gian 'biến tấu' trên sân khấu đương đại

Sự ra đời của các vở diễn lấy cảm hứng từ văn hóa dân gian trong thời gian gần đây đã mang đến luồng gió mới cho nghệ thuật sân khấu nước nhà. Những tác phẩm này không chỉ tái hiện các câu chuyện từ thuở xa xưa trong diện mạo hiện đại mà còn phản ánh nỗ lực khám phá quá khứ và kết nối sâu sắc với hơi thở đương đại.

Vở diễn “Thị Mầu xuyên không” với các nhân vật từ quá khứ đến hiện tại cùng tương tác trên sân khấu.

Khi văn hóa dân gian là chất liệu cho sáng tạo

Tháng 9-2024, Xưởng Kịch và Nghệ thuật ATH đã phối hợp với Viện Pháp tại Việt Nam ra mắt vở kịch “Ngày xưa”, được chuyển thể từ các sự tích và truyền thuyết dân gian lâu đời của Việt Nam, dưới bàn tay dàn dựng tài hoa của đạo diễn người Pháp Quentin Delorme. Lấy cảm hứng từ ba câu chuyện dân gian nổi tiếng: “Thần trụ trời”, “Con rồng cháu tiên” và “Sự tích trầu cau”, vở kịch đã mang đến một diễn giải văn hóa độc đáo, hòa quyện giữa yếu tố hiện thực và tưởng tượng. “Ngày xưa” dẫn dắt khán giả vào hành trình khám phá nền văn hóa bản địa thông qua hình tượng sống động của rồng, các vị thần, yêu quái, linh hồn và ác quỷ. Vở kịch được thể hiện bởi sáu diễn viên, sử dụng nhiều hình thức nghệ thuật khác nhau, tạo nên một không gian thử nghiệm đầy sáng tạo. Tác phẩm không chỉ nhắc nhở người xem về nguồn cội, giá trị truyền thống, mà còn tôn vinh sự phong phú và đa dạng của các giá trị văn hóa phi vật thể của Việt Nam.

Tiếp đó, dựa trên hai tác phẩm chèo cổ “Quan Âm Thị Kính” và “Kim Nham”, đạo diễn, Nghệ sĩ Ưu tú Bùi Như Lai (Trường Đại học Sân khấu - Điện ảnh Hà Nội) đã dàn dựng vở diễn “Như hạt mưa sa”. Lấy cảm hứng và chất liệu từ nghệ thuật chèo truyền thống, nhưng vở diễn mang đậm hơi thở của sân khấu đương đại, tạo nên một phong cách mới lạ và đầy sức hút. “Như hạt mưa sa” đã gây ấn tượng mạnh mẽ với khán giả tại Liên hoan Sân khấu các trường nghệ thuật châu Á (ATEC), được tổ chức tại Trung Quốc. Trong thời gian chỉ hơn 60 phút, vở diễn khắc họa sâu sắc cuộc đời và số phận người phụ nữ Việt Nam dưới chế độ phong kiến, đưa người xem qua những cung bậc cảm xúc vừa day dứt vừa thổn thức. Vẫn là Thị Kính với số phận éo le, là Thị Mầu khao khát tình yêu mãnh liệt, là Xúy Vân đáng thương, khờ dại, nhưng cả ba nhân vật được liên kết, bổ sung cho nhau trên sân khấu tự sự, giao lưu một cách tinh tế với khán giả. Tập trung vào cách tả ý, tả thần, kỹ thuật múa, hát, cùng phần biểu diễn trực tiếp của các nhạc công trên sân khấu ba mặt của Nhà hát Học viện Hý kịch Trung ương Trung Quốc. Tác phẩm đã tạo nên một sự hài hòa, thể hiện tiếng nói của người bình dân trong hành trình đi tìm hạnh phúc và công lý. Quá khứ với hiện tại, mơ ước tương lai với thực tế phũ phàng, định kiến xã hội với khát vọng hạnh phúc, yếu đuối và mạnh mẽ, hiền lành và dữ dội, cam chịu và nổi loạn..., tất cả tạo thành những cặp tương phản, buộc nhân vật phải hành động để thoát khỏi sự giằng xé nội tâm. Câu chuyện của “Như hạt mưa sa” vừa quen vừa lạ, vừa góp phần quảng bá nghệ thuật truyền thống, vừa có sự chắt lọc, sáng tạo để phù hợp với đời sống hiện đại.

Mới đây, với một cách tiếp cận sáng tạo và dễ hiểu, tác phẩm sân khấu “Thị Mầu xuyên không” của tác giả kịch bản, nhà báo, đạo diễn Ninh Quang Trường, qua phần biểu diễn của các nghệ sĩ Nhà hát Chèo Việt Nam, đã mang đến cho các em học sinh một góc nhìn khá logic về nghệ thuật sân khấu. Đây cũng là bước đầu để khán giả trẻ tìm hiểu về các nhân vật kinh điển trong nghệ thuật chèo, thông qua cách dàn dựng ngắn gọn, mới mẻ, và chắt lọc ngôn ngữ phù hợp với khả năng tiếp cận của họ. Nhà báo, đạo diễn Ninh Quang Trường, tác giả kịch bản, cho biết, nghệ thuật truyền thống vốn khó tiếp cận, đặc biệt là với những chương trình biểu diễn dài. Một vở diễn nghệ thuật truyền thống như chèo, tuồng có thời lượng khá dài, khoảng 1,5 đến 2 tiếng đồng hồ, thậm chí có khi diễn đầy đủ là 3 tiếng. Trong khi đó, các nhà hát lại chưa có vở diễn sáng tạo thêm, ngắn gọn và đổi mới hơn để tiếp cận khán giả nhỏ tuổi. Họ mới chỉ lược bớt, cắt ngắn chứ chưa lồng ghép, chưa đưa được yếu tố giáo dục di sản vào vở diễn, chưa xác định rõ mục tiêu khán giả sẽ cảm thụ vở diễn ấy như thế nào và khả năng lĩnh hội kiến thức đến đâu. Đó là lý do vì sao nhà trường và các em học sinh hiện nay có rất nhiều lựa chọn, nhưng ít khi họ lựa chọn nghệ thuật truyền thống để trải nghiệm, bởi chưa có sản phẩm phù hợp với nhu cầu của khán giả nhỏ tuổi.

“Để các em học sinh có thể tiếp cận gần hơn với văn hóa dân gian, trong vở “Thị Mầu xuyên không”, tôi đã đưa các em vào một câu chuyện “drama” về cuộc đời cô Thị Kính, sử dụng những sóng gió, biến cố cuộc đời cô ấy làm xương sống cho vở kịch, phù hợp với xu hướng giải trí hiện nay. Tôi cho rằng đó là điểm chạm đầu tiên. Sau đó, cùng với các nghệ sĩ của Nhà hát Chèo Việt Nam, chúng tôi đã mang đến cho các em một tác phẩm cuốn hút, giúp các em hiểu thêm về thân phận người phụ nữ trong xã hội phong kiến, được nghe một số làn điệu chèo... như vậy đã là thành công rồi” - nhà báo, đạo diễn Ninh Quang Trường chia sẻ.

Tìm lối đi phù hợp với sân khấu đương đại

Một điều dễ nhận thấy, những câu chuyện lấy cảm hứng dân gian “biến tấu” trên sân khấu đương đại hầu hết đều do những người trẻ, vì yêu thích tìm hiểu, gắn bó với nghệ thuật truyền thống mà dày công mang đến cho khán giả những cách tiếp cận mới, mở ra nhiều “cánh cửa” khác nhau để “chạm” đến công chúng. 10 năm trước, chị Đinh Thảo - đồng sáng lập dự án “Chèo 48h”, Phó Giám đốc Trung tâm Xúc tiến và quảng bá các hoạt động về Di sản văn hóa phi vật thể Việt Nam bắt đầu với những dự án cộng đồng tìm hiểu nghệ thuật sân khấu. Những lớp học như "chèo 48h" và gần đây là "xẩm 48h", "quan họ 48h"... giống như những nhịp cầu đưa người trẻ trở về những giá trị truyền thống của cha ông, bằng việc khai thác vốn cổ và tiếp cận sáng tạo, gây hứng thú với khán giả trẻ. Chị Đinh Thảo cho biết, khán giả đang có xu hướng muốn được tìm hiểu nghệ thuật truyền thống nhiều hơn và các chương trình liên quan đến giáo dục di sản cũng đang ngày càng được quan tâm.

“Để nghệ thuật truyền thống tiếp cận sân khấu đương đại, hãy đặt mình trong tâm thế khán giả chưa biết nhiều về nghệ thuật truyền thống để xây dựng và đón nhận tác phẩm. Chúng tôi đã cùng nhau ngồi lại thảo luận xem nên bắt đầu ở dự án nào, không gian nào trước, vừa giữ được thủ pháp nghệ thuật, vừa lồng ghép cách kể chuyện mới mẻ, ngôn ngữ dễ hiểu, phù hợp với thời đại... cộng với những thay đổi về bố cục sân khấu, cách tiếp cận nhân vật... May mắn là chúng tôi cũng được các nghệ sĩ của các nhà hát đón nhận và hỗ trợ nhiệt tình” - chị Đinh Thảo chia sẻ.

Nghệ sĩ Nhân dân Lê Tuấn Cường, Giám đốc phụ trách Nhà hát Chèo Việt Nam, đơn vị thực hiện Chương trình Sân khấu học đường - Giáo dục di sản thông qua vở diễn “Thị Mầu xuyên không”, khẳng định, hơn nghìn năm qua, nghệ thuật chèo luôn kế thừa và biến đổi, làm mới mình trong những bối cảnh xã hội khác nhau. Chọn vở “Quan Âm Thị Kính” làm chất liệu sáng tạo cho tác phẩm “Thị Mầu xuyên không”, các nghệ sĩ đã tương tác với nhiều thể loại âm nhạc mới, tạo ra góc nhìn mới để khán giả đón nhận.

Nghệ sĩ Nhân dân Lê Tuấn Cường cũng lưu ý rằng việc chuyển hóa, rút gọn tác phẩm so với nguyên bản là hợp lý, nhưng vẫn phải giữ được nét tinh hoa, vẻ đẹp của loại hình sân khấu, tránh bị pha tạp ngôn ngữ, đặc biệt là những ngôn từ quá mới... làm biến dạng nghệ thuật sân khấu truyền thống.

Bằng tình yêu, sự trân trọng với di sản của cha ông, cộng với tâm thế cởi mở, sáng tạo, những người trẻ đã và đang góp phần lan tỏa giá trị nghệ thuật dân gian tới cộng đồng. Thành quả ấy được ví như những hạt mầm, dần dần theo thời gian sẽ bén rễ, trưởng thành một cách bền bỉ để những giá trị tinh thần của cha ông hòa điệu trong dòng chảy cuộc sống hôm nay.

Mai Đình