Bên dòng Hoạt Giang

Nghinh môn vào đền Trần Hưng Đạo, là hạng mục đã được tu bổ, tôn tạo theo quy hoạch

Nhớ lại những năm sáu mươi của thế kỷ trước, khi giặc Mỹ leo thang đánh phá miền Bắc, khu vực cầu Cừ là trọng điểm về giao thông – kinh tế, gồm các công trình quan trọng: Quốc lộ 1A, đường sắt Bắc – Nam, cầu Cừ, cầu Tống Giang, kho dự trữ lương thực, nhà máy đường, trường học, nhà ga, vận tải đường sông, bến phà, làng mạc, dân cư… nơi đây trở thành một trong những mục tiêu bị không quân Mỹ đánh phá ác liệt. Không biết bao nhiêu tấn bom đạn đã dội xuống, cày xới, tàn phá gây thiệt hại nặng nề về tài sản, tính mạng. Vượt lên khói lửa đạn bom, con người và vùng đất này vẫn trung dũng, kiên cường bám đất bám làng, vững vàng bảo vệ từng tấc đất, tài sản cha ông bao đời xây đắp.

Những “vết sẹo” để lại bởi tội ác chiến tranh phá hoại của giặc Mỹ đã được ghi trong các trang sử địa phương. Một sự kiện đáng ghi nhớ: Trong trận đánh ngày 18/7/1967, các tay súng dân quân xã Hà Dương hiệp đồng chặt chẽ với các đơn vị bộ đội pháo phòng không, bộ đội tên lửa, bộ đội ra đa... bắn rơi một máy bay F4H, bắt sống giặc lái Mỹ. Khi tổng kết thành tích kháng chiến, xã Hà Dương được Đảng và Nhà nước trao tặng danh hiệu cao quý: “Nhân dân và lực lượng vũ trang Nhân dân anh hùng” (2005).

Cầu Cừ bắc qua sông Hoạt Giang - từng là trọng điểm bị không quân Mỹ ném bom phá hoại

Bên dòng Hoạt Giang, tại các làng, xã còn lưu giữ một khối lượng lớn di sản văn hóa quý giá hàng ngàn năm cha ông để lại. Hãy theo bước chân cư dân bên sông Hoạt, sông Tống đến với khu di tích quốc gia: Đền thờ Trần Hưng Đạo (1226 – 1300), tại làng Thổ Khối, xã Hà Dương, huyện Hà Trung (cũ). Địa danh Thổ Khối đi vào sử sách bởi nơi đây từng là chỗ Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn cùng mưu sĩ bàn kế sách chiến lược, củng cố lực lượng, luyện tập binh sĩ, chuẩn bị lương thảo, chờ thời cơ xuất quân ra Bắc, phối hợp lực lượng đánh tan giặc Nguyên – Mông cuối thế kỷ XIII. Sau khi Hưng Đạo Vương qua đời, ngài được suy tôn là Đức Thánh Trần. Nhân dân Thổ Khối lập đền thờ phụng để tri ân công đức của Ngài. Từ ngôi đền mái lá đơn sơ, qua nhiều lần tu bổ, nay đã trở thành điểm du lịch trọng điểm ở xứ Thanh. Mỗi khi màn đêm xuống, ánh điện từ ngôi đền càng thêm huyền ảo, lung linh bên dòng Tống Giang.

Lễ giỗ và lễ hội truyền thống Đức Thánh Trần hằng năm được tổ chức vào ngày 20/8 âm lịch; lễ khai ấn vào đêm 14 tháng Giêng. Cả vùng đất sôi động với nghi lễ dâng hương, tế lễ, khai ấn, rước kiệu, múa rồng lân, biểu diễn văn nghệ, thể thao, thu hút hàng ngàn du khách gần xa.

Dân gian lưu truyền rằng: Tại vùng đất Thổ Khối sình lầy, voi trận khổng lồ do tướng nhà Trần là Dã Tượng nuôi dạy, khi đưa Hưng Đạo Vương tới gần sông Hoạt đã bị sa lầy, càng vùng vẫy càng lún sâu. Voi “thét” lên, nước mắt giàn giụa rồi lún hẳn xuống bùn. Cảm kích trước nghĩa tình của voi trận, Hưng Đạo Vương rút gươm chỉ xuống dòng sông Hoạt mà thề: “Trận này không phá tan quân giặc, quyết không trở về dòng sông này nữa.”

Có mẩu chuyện dân dã khác: Để khích lệ nghĩa quân, mỗi gia đình huyện Tống Sơn xưa đều chuẩn bị một nắm cơm và một con cá đồng nướng. Ngày nay, món cá nướng và mo cơm vẫn được dâng cúng tại cung đệ nhất đền thờ Hưng Đạo Vương trong các ngày giỗ 20/8 âm lịch, lễ hội truyền thống hằng năm.

Cây si cổ thụ hàng trăm năm tuổi, tán rộng, tại xã Hoạt Giang, tỉnh Thanh Hóa

Đến với Từ đường họ Lại (liền kề đền thờ Trần Hưng Đạo) là khu lăng mộ Đức Triệu Tổ Lại Tiên, lặng lẽ ngoảnh về hướng Nam. Câu chuyện huyền bí lưu truyền: khi ngài qua đời, thi thể bị mối xông thành ngôi mộ – nhân dân gọi là “thiên táng”. Từ đó, mộ chí Đức Triệu Tổ được hậu duệ các chi họ Lại đời nối đời gìn giữ, tu bổ, trở thành chốn uy nghiêm để con cháu thắp hương bái Tổ.

Tiếp đó, hãy đến với Từ đường họ Lại tại làng Quang Lãng (nay là Đông Thôn, xã Hoạt Giang). Theo gia phả, từ đường được xây dựng từ thế kỷ XV khi huyện thừa Lại Thế Tương đến đây định cư. Ngôi nhà Tổ được lưu giữ, bảo vệ và đã được xếp hạng di tích lịch sử – văn hóa cấp tỉnh (2000). Tại đây còn lưu nhiều hoành phi, câu đối được vua Lê Huyền Tông (1663 – 1671) ban tặng, tuyên dương công trạng của Thái Dương quốc công Lại Thế Vinh và Thái tể Khiêm Quốc công Lại Thế Khanh trong việc tôn lập Vua Lê Trang Tông, khuông phò nhà Lê Trung Hưng.

Lễ hội tại di tích quốc gia Đền Trần Hưng Đạo thu hút đông đảo du khách gần xa tham dự, vãn cảnh, trải nghiệm

Qua nhiều lần trùng tu, từ đường vẫn giữ được nét kiến trúc cổ. Nhà bia tám mái đặt tấm bia đá nguyên khối khắc dòng chữ “Lại tộc tôn vinh”, ghi danh 18 vị quận công triều Lê, 48 vị quan tước và 8 vị tiến sĩ triều Lê - Nguyễn, cùng danh sách các Bà mẹ Việt Nam anh hùng, anh hùng liệt sĩ của họ Lại.

Ông Lại Thế Thiện, nguyên Phó Chủ tịch UBND xã Yên Dương, cho biết: Mỗi năm, vào ngày 15 tháng Giêng âm lịch, từ 500 - 700 lượt người (năm lẻ) và hơn 2.000 người (năm chẵn, 5 năm/lần) trong các chi họ Lại cả nước về dự giỗ Tổ. Đây là dịp để ôn lại lịch sử, tự hào về những đóng góp quan trọng vào sự hưng thịnh của đất nước, đồng thời trao phần thưởng khuyến học, khuyến tài cho học sinh, sinh viên giỏi.

Đặc biệt, tại di tích còn dựng tấm bia đá khắc nguyên văn bức thư của Chủ tịch Hồ Chí Minh:

“Kính gửi họ Lại xã Phù Vân, huyện Kim Bảng, tỉnh Hà Nam (cũ).

Trong lúc nước nhà kháng chiến gay go, Họ đã nghe tiếng gọi của Chính phủ, hăng hái tòng quân, bảo vệ đất nước và góp phần kháng chiến trên mọi mặt. Đó là biểu hiện tinh thần yêu nước rất cao. Tôi mong rằng: các họ trong cả nước Việt Nam, họ nào cũng như họ Lại Phù Vân thì ta không cần phải đánh mà giặc cũng phải lui. Vậy tôi thay mặt Chính phủ nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa khen ngợi và cảm ơn Họ. Mong Họ tin tưởng Chính phủ và đoàn kết xung quanh Chính phủ để cùng kháng chiến kiến quốc.

Xuân Canh Dần, năm 1950. Hồ Chí Minh.”

Lăng mộ Đức Triệu Tổ dòng họ Lại ở làng Thổ Khối được dòng họ Lại trùng tu, tôn tạo

Bên dòng Hoạt Giang xưa và nay còn lưu giữ nhiều câu chuyện dân gian qua sử sách, bia ký, thần phả, truyền miệng về sự tích các vị thần, phật, thánh, tổ tiên, dòng họ. Tục thờ thần (thiên thần), thánh (nhân cách hóa) nghe vừa thực vừa hư, nhưng giá trị cốt lõi đều chứa đựng tư tưởng nhân văn, hướng thiện, mang ý nghĩa giáo dục truyền thống sâu sắc. Từ cổ chí kim, các vị thần - thánh vì nước vì dân, tổ tiên - dòng họ được các làng xã “cất giữ” nâng niu như báu vật, lưu truyền từ đời này sang đời khác, gửi gắm niềm tin, khát vọng về một tương lai tươi sáng, tốt đẹp.

Lê Như Cương