Bảo tồn và phát huy giá trị truyền thống các dân tộc thiểu số ở Điện Biên

Việc thêu thùa còn là tiêu chí đánh giá sự khéo léo, đảm đang của người phụ nữ, là nét đẹp văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc Lào, Thái qua nhiều thế hệ. Ảnh: Ái Vân

Trang phục truyền thống của phụ nữ Dao Khâu ở bản Pá Ỏ, xã Mường Đun, huyện Tủa Chùa không sặc sỡ như các nhóm Dao khác mà rất giản dị, với màu chàm chủ đạo. Phụ nữ Dao thường mặc áo dài đến bàn chân, vạt áo gập ngược lại, thắt dây lưng được thêu tỉ mỉ, viền áo thêu bằng những viền bông màu đỏ và hàng cúc bạc, quần thêu chỉ màu giống như người Dao ở nhiều vùng khác nhau. Nét độc đáo của trang phục có màu trắng, màu cam là chủ đạo, quần thêu nhiều hoa văn sặc sỡ, họa tiết phong phú như hình cỏ cây, hoa lá, chim muông, thể hiện phong tục người Dao. Đối với phụ nữ dân tộc Dao, từ lúc còn nhỏ đã được các mẹ, các bà dạy cách thêu thùa, may vá, sự chỉ dẫn thấu đáo của các bà, các mẹ tạo cho người phụ nữ Dao nếp nghĩ ăn sâu vào tiềm thức, đó là tận dụng thời gian nhàn rỗi để thêu, dệt những bộ trang phục đẹp nhất cho mình và các thành viên trong gia đình. Đặc biệt, chiếc mũ tạo hình độc đáo của họ rất dễ nhận ra ở chợ phiên và các lễ hội truyền thống của địa phương.

Với dân tộc Lào ở bản Nà Sang 1, xã Núa Ngam, huyện Điện Biên, hầu hết các gia đình có phụ nữ từ tuổi trung niên, nhà nào cũng có chum nước chàm để nhuộm vải, khung cửi dệt vải. Để làm ra những tấm vải thổ cẩm, may vá áo, túi thổ cẩm truyền thống của dân tộc, từ thời các cụ, người Lào đã trồng bông dệt vải, nhuộm chàm để làm quần áo mặc, vì vậy, đến nay, người Lào vẫn luôn gìn giữ, phát triển nghề này. Riêng người Lào ở Na Sang 1, 2 cơ bản nhà nào cũng trồng bông, dệt vải nhuộm chàm. Dệt thổ cẩm là một trong những văn hóa truyền thống độc đáo của dân tộc Lào. Người Lào cho rằng, thổ cẩm không chỉ thu hút bởi vẻ đẹp đặc sắc, mà còn thể hiện văn hóa, tôn giáo và cuộc sống đời thường của họ. Các tấm vải thổ cẩm thường được dệt thêm các họa tiết với đủ màu sắc, đây là điểm nhấn làm nổi bật cả trang phục. Phụ nữ Lào lớn lên trong tiếng thoi đưa bên khung cửi, người Lào lấy nghề dệt thổ cẩm làm thước đo về sự khéo léo, tài hoa và tính thẩm mỹ của người phụ nữ, nên nhiều thế hệ phụ nữ Lào đều biết dệt vải.

Đối với phụ nữ dân tộc Thái, việc may vá, dệt vải là công việc không thể thiếu trong cuộc sống hàng ngày. Thêu thùa, dệt vải không chỉ chuẩn bị cho mình những bộ trang phục đẹp, để mặc vào những ngày lễ, tết của gia đình và cộng đồng, mà còn là tiêu chí đánh giá sự khéo léo, đảm đang của người phụ nữ, là nét đẹp văn hóa truyền thống của đồng bào Thái qua nhiều thế hệ. Hiện nay, nhiều chị em phụ nữ bản Mển, xã Thanh Nưa, huyện Điện Biên vẫn còn duy trì nghề thêu dệt thổ cẩm với các loại gối, đệm, túi thái, chăn để bán cho khách trong và ngoài huyện, vừa tăng thêm thu nhập cho gia đình, vừa duy trì nghề dệt vải truyền thống của dân tộc. Nhiều chị em dân tộc Thái ngày nay cũng đã thoát khỏi cảnh vất vả chân lấm, tay bùn, được đi học, đi làm với nhiều ngành nghề khác nhau. Nhiều chị em ở nhà vẫn lách cách thoi đưa, đều tay quay sợi, dệt lên khung, gảy hoa văn lên những tấm thổ cẩm đậm nét hoa văn tinh tế truyền thống của dân tộc, hay cần mẫn, tỉ mỉ dệt nên những chiếc khăn piêu, đồ lưu niệm với những nét hoa văn độc đáo, đa màu sắc sặc sỡ, nhiều họa tiết gần gũi với cuộc sống đời thường của dân tộc Thái.

Trước kia, các sản phẩm thổ cẩm của dân tộc Thái đều được xe sợi từ bông tự nhiên. Quá trình trồng bông dệt vải, nhuộm màu mất khá nhiều công đoạn, tốn công sức, vất vả, cầu kỳ, nhất là việc tìm nguyên liệu tạo màu như nhuộm bằng cây chàm, củ nâu, củ nghệ, vỏ cây rừng và nhiều nguyên liệu khác từ tự nhiên. Để tạo được các sợi vải màu xanh, đen, đỏ, tím, vàng sặc sỡ khác nhau và để giữ được các công đoạn nghề truyền thống của nghề dệt hiện nay là điều không hề dễ dàng. Trong văn hóa của dân tộc Thái, bên cạnh những trang phục truyền thống là váy áo còn có các điệu múa dân tộc như múa trống, chiêng, múa xòe thể hiện tinh thần đoàn kết, gắn bó trong cộng đồng.

Những tấm vải thổ cẩm với sắc màu, hoa văn sặc sỡ do chị em phụ nữ Thái dệt được bày bán cho khách du lịch. Ẩnh: Ái Vân

Nhiều chị em phụ nữ Thái rất chú trọng, gìn giữ, bảo tồn tiếng nói và chữ viết từ trong gia đình. Nhận thấy, nhiều trẻ em trong làng không biết nói tiếng Thái, đầu năm 2024, nhóm Tiên Phong do chị Vì Thị Định, Chi hội trưởng Chi hội Phụ nữ bản Hồng Lếch Cang, xã Thanh Chăn, huyện Điện Biên làm nhóm trưởng đã mở lớp dạy chữ Thái miễn phí cho con em trong bản tại nhà mình. Hiện nay, nhóm đã dạy được 2 lớp với hơn 40 em biết đọc, biết viết chữ Thái. Được bà con ủng hộ, trong những tháng hè, lớp học diễn ra hàng ngày, còn bây giờ chỉ tổ chức vào thứ 7, chủ nhật hàng tuần, bởi ngày thường, các em còn phải đi học. Lớp học tiếng Thái do nhóm Tiên Phong chỉ dạy viết và đọc ghép vần bằng chữ La tinh, nên cách phát âm và ghép vần khác với tiếng phổ thông, nếu đọc theo dấu hoặc không hiểu về nghĩa của nó thì không thể ghép vần và đọc chính xác được.

Chị Vì Thị Định cho biết: "Thấy các cháu trong bản không biết nói tiếng Thái, bởi đi học các cháu chỉ nói tiếng phổ thông, ở nhà bố mẹ cũng nói tiếng phổ thông với các con nên các cháu không biết nói tiếng Thái. Từ ăn uống, đồ dùng trong nhà cũng không biết gọi nên tôi mới thành lập nhóm, tổ chức mở lớp dạy tiếng Thái vào 3 tháng hè, thu hút hơn 40 cháu đến học. Ban đầu, các cháu không biết phát âm cả tên mình, sau một thời gian học, các cháu đã nói được nhiều từ hơn".

Không chỉ bảo tồn và phát huy giá trị truyền thống về trang phục, tiếng nói, chữ viết, mà ở Điện Biên còn gìn giữ, phát huy giá trị ẩm thực đặc trưng của dân tộc. Đặc biệt, ẩm thực của dân tộc Thái khá đa dạng và phong phú, mang đặc trưng sản vật của núi rừng Tây Bắc. Chị Lò Thị Thi, bản Liếng, xã Noong Luống, huyện Điện Biên cho biết, dân tộc Thái thường hay ăn các món nướng, món này phải xiên vào que nướng mới đúng kiểu truyền thống. Ẩm thực dân tộc Thái từ lâu đã nổi tiếng với sự đa dạng, phong phú và đặc biệt là hương vị đậm đà, độc đáo. Những món ăn này không chỉ là phản ánh văn hóa, phong tục tập quán của người Thái, mà con thể hiện sự tinh tế trong cách chế biến, sử dụng nguyên liệu từ thiên nhiên.

Nhiều nét văn hóa đặc trưng truyền thống của các dân tộc thiểu số ở Điện Biên đã và đang được gìn giữ, bảo tồn và phát huy, trong đó phải kể đến vai trò chủ đạo của người phụ nữ. Bằng nhiều cách khác nhau, họ luôn giữ và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của dân tộc mình.

Ái Vân