Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa dân tộc Mường và nền 'văn hóa Hòa Bình' giai đoạn 2023 - 2030

Để giúp độc giả có thể hiểu và biết hơn về vùng đất cổ, cái nôi của văn hóa Mường Hòa Bình, nhân dịp đầu Xuân Ất Tỵ 2025, Tạp chí điện tử Văn hóa và Phát triển đã có cuộc trò chuyện với bà Quách Thị Kiều - Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Hòa Bình.

Bà Quách Thị Kiều - Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Hòa Bình

PV: Xin bà cho biết, mục tiêu chung của Đề án Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa dân tộc Mường và nền “văn hóa Hòa Bình” giai đoạn 2023 - 2030 là gì?

Bà Quách Thị Kiều: Tỉnh Hòa Bình có nhiều dân tộc cùng sinh sống, trong đó dân tộc Mường là cư dân bản địa chiếm hơn 63% dân số toàn tỉnh. Trong quá trình sinh sống, lao động sản xuất, người Mường ở Hòa Bình đã sáng tạo ra những giá trị văn hóa độc đáo, thể hiện trong phong tục, tập quán, tín ngưỡng, ẩm thực, nghề thủ công truyền thống, dân ca, dân vũ, truyện cổ tích, tục ngữ, lễ hội, tri thức dân gian… đặc biệt là diễn xướng Mo sử thi.

Các yếu tố văn hóa truyền thống của người Mường khá đa dạng và phong phú, chứa đựng những giá trị văn hóa đặc sắc. Di sản văn hóa của người Mường Hòa Bình là tài sản vô giá, gắn kết cộng đồng dân tộc, là cốt lõi của bản sắc dân tộc, là cơ sở để sáng tạo những giá trị văn hóa mới.

Hiện nay, tiến trình đô thị hóa với nếp sống văn minh đô thị đã tác động mạnh mẽ vào đời sống của đồng bào dân tộc Mường cả những mặt tích cực và tiêu cực, nhiều giá trị văn hóa truyền thống bị mai một, thậm chí biến mất khỏi đời sống cộng đồng người Mường.

“Văn hóa Hòa Bình” là một nền văn hóa cổ đại thời đại đồ đá thuộc giai đoạn tiền sơ sử trong tiến trình phát triển của lịch sử loài người đã xuất hiện và tồn tại ở Việt Nam, trong đó thể hiện rõ nhất tại tỉnh Hòa Bình.

Thuật ngữ “văn hóa Hòa Bình” được giới khảo cổ học chính thức công nhận từ ngày 30/01/1932 do đề xuất của bà Madeleine Colani tại đại hội các nhà tiền sử Viễn Đông họp tại Hà Nội. “Văn hóa Hòa Bình” tồn tại trong khoảng thời gian dài khoảng 30.000 - 3.500 năm cách ngày nay. “Văn hóa Hòa Bình” có vị trí quan trọng trong thời đại đồ đá ở Việt Nam cũng như trên thế giới; là tài sản vô cùng quý báu, đóng góp cho thế giới những tư liệu khoa học quan trọng, làm rõ thêm bức tranh tiền sơ sử tại Việt Nam.

Hòa Bình với địa hình các dải núi đá vôi đã tạo ra nhiều thung lũng với hệ động, thực vật phong phú, nên ngay từ thời tiền sử, con người đã sớm sinh tụ trên mảnh đất Hòa Bình, để lại một nền văn hóa nổi tiếng - “văn hóa Hòa Bình”, đây là một di sản quý giá của đất nước và nhân loại, cần phải được tiếp tục nghiên cứu và bảo tồn phát huy giá trị mang tầm thế giới.

Với ý nghĩa quan trọng của văn hóa dân tộc Mường và nền “văn hóa Hòa Bình”, ngày 24/11/2023, UBND tỉnh ban hành Quyết định số 2742 /QĐ-UBND phê duyệt Đề án “Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa dân tộc Mường và nền “văn hóa Hòa Bình” giai đoạn 2023 - 2030. Mục tiêu của đề án tập trung nghiên cứu, đánh giá việc bảo tồn giá trị của nền “văn hóa Hòa Bình”, bản sắc văn hóa dân tộc Mường tỉnh Hòa Bình bao gồm cả văn hóa vật thể và phi vật thể một cách khoa học và hệ thống. Khơi dậy, phát huy tiềm năng giá trị di sản văn hóa, hướng tới hình thành một số không gian văn hóa dân tộc Mường, không gian bảo tồn nền “văn hóa Hòa Bình”, xây dựng môi trường văn hóa, đời sống văn hóa lành mạnh trong Nhân dân.

Mở rộng giao lưu văn hóa để làm giàu thêm bản sắc văn hóa dân tộc Mường tỉnh Hòa Bình trong bối cảnh hội nhập quốc tế. Huy động nguồn lực đầu tư, quản lý, bảo vệ, khai thác và phát huy giá trị, di sản văn hóa truyền thống, di sản văn hóa khảo cổ gắn với phát triển du lịch bền vững, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội, nâng cao đời sống vật chất, tinh thần của Nhân dân.

PV: Từ khi ban hành đề án đến nay, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Hòa Bình đã triển khai như thế nào, thưa bà?

Bà Quách Thị Kiều: Ngay sau khi Đề án Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa dân tộc Mường và nền “văn hóa Hòa Bình” giai đoạn 2023-2030 được ban hành, thực hiện sự chỉ đạo của Thường trực Tỉnh ủy, lãnh đạo Ủy ban nhân dân tỉnh, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch (Cơ quan Thường trực Ban Chỉ đạo triển khai thực hiện đề án) đã chủ trì, phối hợp tham mưu tổ chức hội nghị tuyên truyền, phổ biến triển khai thực hiện với hình thức trực tiếp và trực tuyến từ tỉnh đến các xã, phường, thị trấn trên địa bàn tỉnh vào ngày17/01/2024.

Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã chủ trì, phối hợp với các ban, sở, ngành liên quan và các địa phương tham mưu các văn bản chỉ đạo, triển khai thực hiện như: Quyết định số 1196-QĐ/TU, ngày 28/5/2024 của Tỉnh ủy Hòa Bình về việc thành lập Ban Chỉ đạo triển khai thực hiện Đề án Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa dân tộc Mường và nền “văn hóa Hòa Bình” giai đoạn 2023-2030; Kế hoạch 113/KH-UBND, ngày 29/5/2024 của Ủy ban nhân dân tỉnh về tổ chức phong trào thi đua “Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa dân tộc Mường và nền văn hóa Hòa Bình, giai đoạn 2024-2030 trên địa bàn tỉnh Hòa Bình; Quyết định số 01-QĐ/BCĐ, ngày 15/6/2024 của Ban Chỉ đạo về việc ban hành Quy chế hoạt động và phân công nhiệm vụ các thành viên Ban chỉ đạo triển khai Đề án; Quyết định số 03-QĐ/BCĐ, ngày 28/8/2024 của Ban Chỉ đạo về việc thành lập Tổ Tư vấn Ban Chỉ đạo Đề án; Quyết định số 02-QĐ/BCĐ, ngày 28/8/2024 của Ban Chỉ đạo về việc thành lập Tổ Giúp việc Ban Chỉ đạo Đề án; Kế hoạch số 01-KH/BCĐ, ngày 22/8/2024 của Ban Chỉ đạo về hoạt động năm 2024 của Ban Chỉ đạo Đề án; Kế hoạch số 239/KH-UBND, ngày 21/12/2023 của Ủy ban nhân dân tỉnh triển khai thực hiện Đề án.

Với sự chủ động trong công tác tham mưu giúp Ban Chỉ đạo triển khai thực hiện Đề án. Đến nay, đã có 10 huyện, thành phố và các Ban, sở, ngành, đoàn thể là thành viên Ban Chỉ đạo tỉnh đã xây dựng và ban hành kế hoạch triển khai thực hiện Đề án.

Công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa vật thể, phi vật thể dân tộc Mường được quan tâm. Trong đó, đang phối hợp tham mưu triển khai công tác Quy hoạch xây dựng các hạng mục trong Khu bảo tồn không gian văn hóa dân tộc Mường gắn với phát triển du lịch tại xã Phong Phú, huyện Tân Lạc.

Phối hợp với Viện Âm nhạc và Ủy ban nhân dân các tỉnh, thành phố đã hoàn thiện bộ hồ sơ khoa học di sản văn hóa Mo Mường trình Thủ tướng Chính phủ đệ trình tổ chức UNESCO ghi danh vào danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp. Chỉ đạo Bảo tàng tỉnh tiến hành kiểm kê, sưu tầm di sản văn hóa phi vật thể của dân tộc Mường.

Về bảo tồn và phát huy nền “Văn hóa Hòa Bình” đã hoàn thiện hồ sơ khoa học trình Thủ tướng Chính phủ quyết định xếp hạng Di tích Hang xóm Trại và Mái đá Làng Vành, huyện Lạc Sơn là di tích quốc gia đặc biệt. Tham mưu cho tỉnh tổ chức Lễ công bố Bằng xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt Hang xóm Trại và Mái đá Làng Vành, huyện Lạc Sơn vào ngày 16/11/2024.

Tiếp tục phối hợp với Viện Khảo cổ mời các nhà khoa học trong nước và quốc tế tiến hành thám sát và nghiên cứu xác định giá trị các di sản khảo cổ của nền “Văn hóa Hòa Bình” làm cơ sở trình Thủ tướng Chính phủ cho chủ trương xây dựng hồ sơ khoa học về nền “Văn hóa Hòa Bình” đệ trình tổ chức UNESCO...

Để kịp thời tham mưu cho Ban Chỉ đạo ban hành Kế hoạch hoạt động năm 2025, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã xây dựng dự thảo Kế hoạch hoạt động năm 2025 của Ban Chỉ đạo thực hiện Đề án và đang lấy ý kiến các đồng chí thành viên Ban Chỉ đạo triển khai thực hiện Đề án.

PV: Thưa bà, công tác quản lý đối với các di tích khảo cổ của nền “Văn hóa Hòa Bình” trên địa bàn tỉnh Hòa Bình được tiến hành như thế nào?

Bà Quách Thị Kiều: Những năm qua, công tác quản lý đối với di tích “Văn hóa Hòa Bình” đã được tỉnh Hòa Bình đặc biệt quan tâm.

Tỉnh đã ban hành nhiều văn bản chỉ đạo triển khai thực hiện nhiệm vụ bảo tồn, phát huy giá trị của Văn hóa Hòa Bình”: Nghị quyết số 04 -NQ/TU, ngày 11/10/2021 của Ban Thường vụ Tỉnh ủy về bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa các dân tộc tỉnh Hòa Bình giai đoạn 2021 - 2025, định hướng đến năm 2030; Quyết định số 2587/QĐ-UBND, ngày 09/11/2021 phê duyệt Đề án bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa các dân tộc tỉnh Hòa Bình giai đoạn 2021 - 2025, định hướng đến năm 2030; Quyết định số 24/2021/QĐ-UBND, ngày 16/7/2021 về Quy định quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa trên địa bàn tỉnh Hòa Bình. Công tác quản lý nhà nước đối với các di tích khảo cổ của nền “Văn hóa Hòa Bình” trên địa bàn tỉnh Hòa Bình trong những năm qua đã đạt những kết quả quan trọng.

Sau khi tái lập tỉnh Hòa Bình, từ năm 1995, Bảo tàng tỉnh Hòa Bình tiến hành tổng kiểm kê di tích khảo cổ về “Văn hóa Hòa Bình” trong toàn tỉnh. Trong quá trình kiểm kê một số di tích đã không tìm thấy.

Đến nay, trên địa bàn tỉnh có tổng số 87 địa điểm di tích về “Văn hóa Hòa Bình” gồm: Kim Bôi 21 di tích; Lương Sơn 13 di tích; Lạc Thủy 13 di tích; Lạc Sơn 11 di tích; Yên Thủy 09 di tích; Tân Lạc 10 di tích; Đà Bắc 04 di tích; Mai Châu 04 di tích và thành phố Hòa Bình 02 di tích, trong đó:

Số di tích chưa tìm thấy là 44 địa điểm.

Số di tích hiện đang được quản lý bảo vệ 43 địa điểm.

Số di tích đã được xếp hạng cấp quốc gia 10 địa điểm.

Tỉnh tiến hành lập hồ sơ khoa học Di tích Hang xóm Trại và Mái đá làng Vành, huyện Lạc Sơn trình Thủ tướng Chính phủ quyết định xếp hạng di tích cấp quốc gia đặc biệt theo quy định. Với tính độc đáo, nguyên trạng, giá trị văn hóa lịch sử đặc sắc, là kho mẫu vô cùng quan trọng, phục vụ công tác nghiên cứu khảo cổ học tiền sử Việt Nam và khu vực.

2 di tích khảo cổ học cấp quốc gia Văn hóa Hòa Bình Hang xóm Trại và Mái đá làng Vành được Phó Thủ tướng Chính phủ Lê Thành Long ký Quyết định số 694/QĐ-TTg, ngày 18/7/2024 xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt.

Đến nay, đã có một số di tích được đầu tư tu bổ, tôn tạo, tuy nhiên, công tác quản lý nhà nước đối với các di tích khảo cổ của nền “Văn hóa Hòa Bình” trên địa bàn tỉnh Hòa Bình còn hạn chế. Do nguồn lực đầu tư cho nghiên cứu, bảo tồn và phát huy giá trị các di tích của nền “Văn hóa Hòa Bình” chủ yếu từ nguồn vốn Chương trình mục tiêu quốc gia, nguồn kinh phí đầu tư từ ngân sách của tỉnh còn hạn chế; nhiều di tích chưa được quan tâm bảo vệ.

PV: Để bảo tồn, phát huy mạnh mẽ hơn nữa các giá trị truyền thống đặc sắc của văn hóa dân tộc Mường và nền “Văn hóa Hòa Bình”, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã có những kế hoạch và giải pháp gì?

Bà Quách Thị Kiều: Với vai trò là Cơ quan Thường trực Ban Chỉ đạo triển khai thực hiện Đề án, thời gian tới, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tiếp tục chủ động phối hợp với các sở, ban, ngành liên quan và các địa phương tham mưu xây dựng kế hoạch có lộ trình theo từng giai đoạn, đảm bảo tính toàn diện, định hướng, kết nối các hoạt động trong ngắn hạn, trung hạn và dài hạn để hoàn thành các mục tiêu của Đề án.

Nâng cao hiệu lực quản lý nhà nước đảm bảo thực hiện nghiêm các quy định của Luật Di sản văn hóa trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa dân tộc Mường và nền “Văn hóa Hòa Bình”.

Phối hợp với các sở, ngành liên quan và Ủy ban nhân dân huyện Tân Lạc lập Dự án đầu tư xây dựng Bảo tàng không gian bảo tồn văn hóa dân tộc Mường tỉnh Hòa Bình theo quy định.

Chủ trì, phối hợp với các sở, ngành liên quan và Ủy ban nhân dân huyện Lạc Sơn lập Dự án tu bổ, tôn tạo cảnh quan di tích Quốc gia Hang xóm trại, xã Tân Lập và Mái đá Làng Vành, xã Yên Phú huyện Lạc Sơn.

Phối hợp với các sở, ngành, đơn vị liên quan tiếp tục nghiên cứu làm rõ giá trị di tích quốc gia đặc biệt Hang xóm Trại và Mái đá làng Vành, huyện Lạc Sơn để lập hồ sơ, đệ trình UNESCO ghi danh vào Danh sách di sản văn hóa thế giới.

Phối hợp với huyện Lạc Thủy và các đơn vị liên quan lập hồ sơ đề xuất về việc xây dựng hồ sơ khoa học trình xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt danh lam thắng cảnh đối với quần thể hang động Chùa Tiên xã Phú Nghĩa, huyện Lạc Thủy.

Đổi mới nâng cao chất lượng công tác sơ kết, tổng kết hàng năm, giai đoạn của Ban Chỉ đạo thực hiện Đề án. Nội dung sơ kết, tổng kết cần tập trung vào các vấn đề cơ bản, cốt lõi trong việc thực hiện các mục tiêu, nhiệm vụ Đề án; đánh giá khách quan, đúng mức những kết quả đạt được, nghiêm túc, thẳng thắn chỉ ra những hạn chế, yếu kém và nguyên nhân để có biện pháp khắc phục. Đồng thời phát hiện và rút ra những bài học kinh nghiệm, những cách làm sáng tạo, hiệu quả để biểu dương, nhân rộng, tạo sức lan tỏa.

Chủ động xây dựng kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn, nghiệp vụ cho cán bộ làm công tác quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa. Đặc biệt, đội ngũ cán bộ tham gia Tổ giúp việc Ban Chỉ đạo cần nâng cao ý thức, trách nhiệm trong công tác tham mưu xây dựng dự thảo các văn bản, tài liệu phục vụ công tác lãnh đạo, chỉ đạo triển khai thực hiện Đề án của Ban Chỉ đạo; theo dõi, đánh giá khách quan tình hình thực hiện Đề án của các Ban, sở, ngành, đoàn thể tỉnh và các địa phương.

PV: Xin cảm ơn bà!

Mộc Miên