Bảo tồn bản sắc văn hóa các dân tộc thiểu số - Trăn trở của những người trong cuộc - Bài 2: Tiếng lòng từ chủ thể văn hóa

Chật vật kinh phí duy trì hoạt động

Giữa dòng chảy hối hả của thời đại, nghệ thuật sân khấu Rô băm - một di sản quý báu của đồng bào Khmer Nam Bộ - đang đứng trước nguy cơ mai một vì thiếu kinh phí duy trì. Dù là đoàn nghệ thuật Rô băm duy nhất của tỉnh Sóc Trăng, nhưng đoàn của Nghệ nhân Ưu tú Lâm Thị Hương vẫn chật vật tồn tại, bám trụ với đam mê trong điều kiện đầy khó khăn khi phải tự xoay sở mọi chi phí, từ mua sắm đạo cụ, trang phục cho đến đi lại khi được mời biểu diễn.

Nghệ nhân Ưu tú Lâm Thị Hương cho hay, ngày còn ở Sóc Trăng, do thiếu kinh phí đầu tư, đoàn chỉ có thể hoạt động cầm chừng, mỗi năm chỉ đi diễn khoảng 15-20 ngày vào các dịp lễ quan trọng như dâng bông, lễ cầu an... Phần lớn thời gian còn lại, các diễn viên phải mưu sinh bằng công việc đồng áng, làm thuê, may trang phục bán để có thêm nguồn thu nhập trang trải đời sống.

Mỗi động tác múa, mỗi cái liếc mắt, mỗi nhịp chân của những nghệ nhân múa Rô băm trên sân khấu đều như thổi hồn vào những câu chuyện cổ tích Khmer...

Dù vậy, điều bà Hương trăn trở nhất không chỉ là vấn đề tiền bạc mà là lớp trẻ - thế hệ sẽ nối tiếp gìn giữ Rô băm. Những đứa trẻ 10-12 tuổi háo hức xin học múa, nhưng đào tạo một diễn viên Rô Băm không chỉ là dạy điệu múa mà còn là rèn nhịp phách, nhập vai, thấu hiểu tâm hồn nghệ thuật. Một diễn viên giỏi phải thành thạo nhiều vai, biết chơi nhiều nhạc cụ - điều mà không trường lớp nào dạy ngoài chính những nghệ nhân. Kinh phí cho những việc này đều phải tự túc.

Tuổi đã cao, chân tay thường xuyên đau mỏi, nhưng Nghệ nhân Lâm Thị Hương vẫn cố gắng hết sức để bảo tồn nghệ thuật của người Khmer. Bà mong nhận được hỗ trợ để xây dựng một sân khấu biểu diễn đúng nghĩa, nơi có thể bảo quản trang phục, đạo cụ và truyền dạy nghệ thuật Rô băm cho thế hệ sau.

Chia sẻ về quyết tâm duy trì đoàn Rô băm, em Lâm Thị Mỹ Hạnh, con gái của Nghệ nhân Ưu tú Lâm Thị Hương nói: "Em không muốn đoàn nghệ thuật phải giải thể. Với mẹ và các nghệ nhân trong đoàn, văn hóa dân tộc quan trọng hơn bất cứ thứ gì, hơn cả vật chất. Nếu một ngày mẹ không còn, em sẽ tiếp tục duy trì đoàn, không bao giờ bỏ cuộc. Em thấy mẹ ngày đêm làm trang phục rất cực khổ…”.

Bà Lâm Thị Hương (hàng trên thứ hai từ trái sang) cùng các nghệ nhân múa Rô băm ở Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam.

Trước thực tế này, tỉnh Sóc Trăng đã và đang có những chính sách tích cực nhằm hỗ trợ nghệ thuật Rô băm phát triển. Nhiều lớp bồi dưỡng, truyền dạy nghệ thuật múa Rô băm đã được tổ chức để giúp cộng đồng, đặc biệt là đồng bào Khmer, có cơ hội tiếp cận và gìn giữ di sản. Đặc biệt, ngày 7-2-2024, UBND tỉnh Sóc Trăng đã ban hành Quyết định số 215/QĐ-UBND phê duyệt Đề án "Bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể quốc gia Nghệ thuật Rô băm của người Khmer và Lễ hội Nghinh Ông trên địa bàn huyện Trần Đề, tỉnh Sóc Trăng giai đoạn 2023-2028". Đề án đặt mục tiêu bảo vệ và lưu truyền những giá trị đặc sắc của di sản văn hóa, đồng thời nâng cao nhận thức cộng đồng về việc gìn giữ di sản, biến di sản văn hóa thành nguồn lực phát triển bền vững.

Theo ông Trần Cẩm Tú, Trưởng Phòng Văn hóa và Thông tin huyện Trần Đề, bảo tồn di sản văn hóa không chỉ là trách nhiệm mà còn là niềm tự hào của mỗi người dân. Chúng tôi mong muốn nghệ thuật Rô băm không chỉ tồn tại, mà còn phát triển mạnh mẽ, trở thành một phần quan trọng trong đời sống văn hóa của cộng đồng.

Bảo tồn văn hóa không thể thực hiện đơn độc

Khi hỏi về thời điểm sẽ nghỉ ngơi, trở về với gia đình và buôn làng, Nghệ nhân Ưu tú Y Sinh vẫn rất kiên định: “Tình yêu của tôi đối với đàn K’lông pút là bất diệt”. Tuy nhiên, người nghệ nhân già này vẫn không khỏi băn khoăn trước sự lãng quên, xa cách của lớp trẻ, của cộng đồng đối với di sản văn hóa của chính mình.

“Bảo tồn văn hóa không thể thực hiện đơn độc. Để việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống một cách bền vững, cần sự chung tay của cả cộng đồng, sự hỗ trợ nhiều hơn nữa của chính quyền địa phương trong giám sát, tuyên truyền, nhất là tìm kiếm những người trẻ có tài năng, có niềm đam mê với văn hóa dân tộc để tiếp tục công việc của chúng tôi”, bà Y Sinh trăn trở.

Nghệ nhân người dân tộc thiểu số Y Sinh hăng say dạy đàn K'lông pút. Ảnh: NVCC

Ngoài ra, còn một vấn đề nữa ảnh hưởng sâu sắc đến sự liên tục trong truyền dạy các nhạc cụ dân tộc Tây Nguyên, đó là vấn đề kinh phí. Bà Y Sinh cho biết, những ngày đầu, dù chỉ nhận được trợ cấp ít ỏi khoảng 1,5 triệu đồng/tháng nhưng tất cả vẫn cảm thấy may mắn vì có thể bảo tồn văn hóa của dân tộc mình. Cho đến bây giờ, khi mức trợ cấp đã tăng lên 4,8 triệu đồng/tháng, nhưng so với nhu cầu trang trải cuộc sống, đó vẫn là con số quá nhỏ bé.

Theo nghệ nhân Y Sinh, nhiều em có năng khiếu, nhưng chỉ học được một thời gian ngắn rồi lại trở về với cuộc sống mưu sinh, khiến những kiến thức, kỹ năng đã học dần phai mờ. "Mình không thể giữ người ta được, mình không thể trách móc người ta được, nhưng bản thân rất tiếc... Rất mong các em ở Làng với tôi vài năm, chắc chắn các em sẽ thành công... tôi sẽ không phải lo lắng gì về truyền nhân của đàn K'lông pút nữa".

Dù không ngừng mời gọi các em quay lại tiếp tục việc học nhưng rất khó khăn, nhất là trong điều kiện thiếu thốn nhạc cụ, điều kiện học tập…

Nguy cơ bị “hòa tan” trong dòng chảy của xã hội hiện đại

Cùng chung nỗi lo lắng cho việc tiếp truyền “phần hồn” của dân tộc mình, nghệ nhân Nguyễn Thị Xuyến trăn trở: Nếu không có những lớp truyền dạy, liệu văn hóa dân tộc Tày có còn được giữ gìn? Liệu các thế hệ sau có còn được biết đến những điệu hát, những câu chuyện mà ông cha đã gìn giữ hàng nghìn năm?

Thực tế là hiện nay, những điệu múa, tiếng hát Then, hay âm thanh của đàn Tính dần thưa vắng ở chính những ngôi làng của người Tày. Những giá trị văn hóa ấy, từng gắn bó mật thiết với mỗi gia đình, mỗi làng bản, giờ đây chỉ còn được thực hành trong những dịp lễ hội.

Văn hóa truyền thống, theo bà Xuyến, luôn được nuôi dưỡng trong mỗi gia đình, mỗi dòng họ và cộng đồng làng bản. Sự thâm nhập của các yếu tố văn hóa ngoại lai, cộng thêm sự thay đổi trong lối sống của người dân, đặc biệt là giới trẻ, đã khiến cho văn hóa Tày đối diện nguy cơ bị “hòa tan” trong dòng chảy của xã hội hiện đại. Những ngôi nhà Tày cũng không còn, những bộ trang phục truyền thống bị bỏ lại và tiếng nói của dân tộc Tày cũng không còn vang lên như trước.

Nghệ nhân Nguyễn Thị Xuyến cho biết, cần nâng cao nhận thức của đồng bào Tày, giúp họ nhận ra giá trị của văn hóa dân tộc mình, để họ tự giác và thấy cần phải giữ gìn truyền thống...

Điều này, theo Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Thị Xuyến có nguyên nhân từ sự thay đổi suy nghĩ trong lối sống hiện đại, đặc biệt là giới trẻ, nhất là thiếu nguồn lực. Nhiều nghệ nhân đã già yếu, và không có thế hệ kế tục đang là thực trạng ngày càng phổ biến. Không chỉ có vậy, một bộ phận người Tày ở những vùng sâu vùng xa, điều kiện kinh tế khó khăn. Việc duy trì các giá trị văn hóa dường như không phải là ưu tiên trong cuộc sống của họ.

“Chúng ta cần nâng cao nhận thức của đồng bào, giúp họ nhận ra giá trị của văn hóa dân tộc mình, để họ tự giác và thấy cần phải giữ gìn truyền thống, không để những nét đẹp văn hóa này bị lãng quên, mai một”, bà Xuyến nhấn mạnh.

(còn nữa)

Bài 3: Để chủ thể văn hóa tiếp tục phát huy tâm huyết với vốn di sản quý báu (tiếp theo và hết)

THANH HƯƠNG - HỒNG PHÚC (thực hiện)