Bài 4: Độc đáo những làng nghề bên dòng sông mẹ

Độc đáo nghề truyền thống nơi biên giới Lào Cai

Dòng sông Hồng chảy qua tỉnh Lào Cai dài 128 km, bắt đầu từ thôn Lũng Pô, xã A Mú Sung (huyện Bát Xát), qua thành phố Lào Cai, huyện Bảo Thắng, huyện Bảo Yên sau đó chảy vào địa phận tỉnh Yên Bái. Sông Hồng và những vùng đất được bồi tụ phù sa không chỉ đem lại cuộc sống ấm no cho đồng bào các dân tộc ở Lào Cai, mà còn kết tinh nên những giá trị văn hóa, trong đó có những nghề truyền thống lâu đời. Đơn cử như ở xã Tân Thượng, huyện Văn Bàn - nơi phía cuối dòng sông Hồng chảy qua tỉnh Lào Cai có những bản làng đồng bào Dao họ sinh sống, với nghề trồng bông, kéo sợi, dệt vải.

Người Dao xã Tân Thượng, huyện Văn Bàn giữ nghề dệt vải.

Đến thăm Bản Mai, nơi có 100% đồng bào Dao họ sinh sống, chúng tôi được gặp và trò chuyện với bà Nguyễn Thị Thơm, gần 60 tuổi, khi bà cùng những phụ nữ trong thôn đang mải miết kéo sợi để dệt vải may áo chàm. Bà Thơm bảo nghề dệt vải ở đây đã có từ lâu đời, từ năm 1994 trở về trước, bà con trong thôn vẫn trồng cây bông trên bãi sông Hồng, lấy quả bông làm sợi dệt vải. Giờ đây, khi sợi vải sản xuất công nghiệp đã có sẵn, bà con mua sợi về dệt cho nhanh.

Tuy nhiên, kéo sợi là công đoạn khó nhất, cần phải có sự khéo léo, tỉ mỉ mới làm được. Khi kéo sợi, bà con kiêng nói những điều không may mắn, kiêng người bước chân qua sợi vải. Trong thôn hiện nay có một số người cao tuổi nắm giữ bí quyết nối sợi nhanh, đan sợi giỏi, kéo sợi không rối như cụ Triệu Thị Đảo, Bàn Thị Miên, Lý Thị Oanh… Sợi kéo xong sẽ đưa vào khung cửi để dệt thành tấm vải, sau đó nhuộm chàm, phơi khô, thêu hoa và may thành áo, yếm.

Chị em người Dao thêu hoa và may thành áo, yếm.

Mặc dù để may được bộ trang phục truyền thống có khi mất tới cả tháng ròng, nhưng điều đáng quý là cho đến nay, phụ nữ Dao họ vẫn tự dệt vải may trang phục cho mình và nghề dệt vải vẫn được gìn giữ, bảo tồn. Những ngày cuối năm, từ đầu bản đến cuối xóm Bản Mai đều vang lên tiếng lách cách của khung cửi trong mùa may áo mới. Dịp tết đến, những phụ nữ Dao họ vui vẻ diện bộ trang phục truyền thống tự tay dệt nên đi chơi hội xuân tưng bừng, náo nức. Tháng 8/2022, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận nghề dệt của dân tộc Dao họ là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Cùng với nghề dệt vải của người Dao họ ở xã Tân Thượng, huyện Văn Bàn, tại những bản làng ven sông Hồng dọc biên giới Lào Cai còn có những nghề truyền thống mới được khôi phục. Tiêu biểu như ở xã Kim Sơn, xã Việt Tiến, huyện Bảo Yên đang vực lại nghề trồng dâu, nuôi tằm lấy kén đã có từ nhiều đời trước. Huyện Bảo Yên xác định đưa dâu tằm trở thành cây trồng chủ lực, với mục tiêu đến năm 2030 có 500 ha, giúp người dân có cuộc sống thêm ấm no.

Sợi tơ tằm được sử dụng dệt vải của người dân Bảo Yên, Văn Bàn.

Sản phẩm tơ tằm Bảo Yên có chất lượng cao được cung cấp cho các nhà máy, làng nghề dệt lụa ở các tỉnh dọc sông Hồng như Yên Bái, Thái Bình. Ngoài ra, còn có những làng nghề mới hình thành và phát triển, đang tạo nên bản sắc riêng như ở thôn Bảo Vinh, xã Bảo Hà, huyện Bảo Yên như làng nghề đan lát, làm ngựa mã...

Về thăm làng hoa, làng gốm xứ Kinh kỳ

Trong những làng nghề nổi tiếng dọc sông Hồng, không thể không nhắc tới những làng trồng hoa, cây cảnh ven sông Hồng ở Vĩnh Phúc, Hà Nội. Điển hình như làng trồng hoa Mê Linh, làng trồng đào Nhật Tân. Từ trên cao nhìn xuống, làng hoa Mê Linh cách Thủ đô Hà Nội 30 km giống như một tấm vải thổ cẩm khổng lồ với muôn màu sắc rực rỡ phía trong đê phía tả sông Hồng. Nếu như năm 1995, xã Mê Linh mới chỉ có 2 ha hoa thì đến nay đã có khoảng 240 ha hoa các loại, trong đó có nhiều loại hoa đẹp như hồng, cúc, mẫu đơn, lay ơn, ly ly, hướng dương… Ngoài trồng hoa, xã còn có 700 - 800 hộ chuyên làm nghề thu gom hoa phân phối cho các tỉnh, thành khác trong cả nước. Mỗi dịp tết đến, làng hoa Mê Linh lại đông vui như ngày hội, ngập tràn hương sắc đón xuân về.

Về đến trung tâm Thủ đô Hà Nội, nơi dòng sông Hồng chảy qua nội đô khoảng 40 km cũng đã hình thành nên những làng hoa, cây cảnh nổi tiếng, tiêu biểu như làng đào Nhật Tân ở phường Nhật Tân, quận Tây Hồ - làng đào cảnh nức tiếng Kinh kỳ. Tương truyền, giống đào phai Nhật Tân có nguồn gốc từ những cây đào cổ trên dãy Hoàng Liên Sơn hùng vĩ trên thượng nguồn sông Hồng. Cũng có một truyền thuyết đẹp kể rằng vào ngày mùng 5 tết Kỷ Dậu (1789), sau khi đại thắng quân Thanh ở Thăng Long, vua Quang Trung đã sai lính phi ngựa ngày đêm mang cành đào Nhật Tân vào Phú Xuân tặng Công chúa Ngọc Hân. Cành đào tươi thắm vừa thay thiệp báo tin mừng thắng trận, vừa thể hiện tình yêu đầy lãng mạn của vua Quang Trung với người vợ yêu.

Trải qua nhiều năm, đào Nhật Tân ngày càng đẹp bởi những nghệ nhân đúc kết được bí quyết tạo tán, hãm hoa cho cây sai nụ, bung nở đúng dịp tết cổ truyền, phục vụ cho thú chơi hoa cầu kỳ, tao nhã của người Hà Nội. Nơi bãi trồng đào ngoài đê sông Hồng, những nam thanh, nữ tú trong trang phục áo dài truyền thống thướt tha chụp ảnh bên vườn đào bung nở, lưu lại những hình ảnh đẹp nhất đậm chất hào hoa, thanh lịch của người Tràng An.

Sản phẩm gốm Bát Tràng rất đa dạng.

Nghệ nhân gốm sứ Hà Văn Lâm giới thiệu các sản phẩm gốm do gia đình sản xuất.

Nhắc đến những làng nghề truyền thống ở Hà Nội không thể không nhắc đến làng gốm sứ Bát Tràng nằm ngay ven sông Hồng thuộc quận Gia Lâm. Ông Hà Văn Lâm, một nghệ nhân làm gốm nổi tiếng ở Bát Tràng cầm trên tay cuốn sách Bát Tràng - Làng gốm làng hoa, chia sẻ: Năm 1010, khi vua Lý Thái Tổ rời đô từ Hoa Lư ra Thăng Long có đưa những người thợ gốm ở làng Bồ Bát (tỉnh Ninh Bình) ra đóng gạch, làm ngói, xây dựng kinh thành Thăng Long. Tại làng Bát Tràng, những thợ gốm họ Nguyễn Ninh Tràng đã lập lò gốm tên là Bạch thổ phường (phường đất trắng), cùng với các dòng họ khác đưa nghề gốm ngày càng phát triển, trở thành làng nghề nổi tiếng xứ Kinh kỳ.

Hiện nay, ở Bát Tràng có hơn 700 hộ sản xuất gốm sứ, hơn 200 doanh nghiệp gốm sứ, 2 Nghệ nhân Nhân dân, 11 Nghệ nhân Ưu tú, 27 nghệ nhân Hà Nội và hơn 100 nghệ nhân làng nghề Việt Nam. Các sản phẩm gốm sứ Bát Tràng được chế tác bởi bàn tay tài hoa của các nghệ nhân, hội tụ tinh hoa nghề gốm qua 1.000 năm lịch sử, đa dạng về mẫu mã, kiểu dáng, thuộc 3 dòng chính: đồ gốm gia dụng; đồ gốm dùng để thờ cúng; đồ trang trí. Các sản phẩm không chỉ được bán trong nước mà còn xuất khẩu sang trên 10 nước trên thế giới.

Mâm cơm quê truyền thống của Nghệ nhân ẩm thực Phạm Thị Hòa.

Ở Bát Tràng không chỉ nổi tiếng về nghề làm gốm mà còn lưu giữ những tinh hoa ẩm thực của Hà Nội. Bên mâm cơm nóng hổi, Nghệ nhân ẩm thực Phạm Thị Hòa giới thiệu cho chúng tôi những món ăn truyền thống của quê hương như: canh măng mực, chả tôm quạt than hồng, nem chim câu, gà luộc, su su xào mực khô, canh bóng, chè xôi vò hương bưởi... Mỗi món ăn không chỉ là đồ ăn, thức uống mà là một câu chuyện thú vị về văn hóa ẩm thực và con người Bát Tràng, món nào cũng thơm ngon, đậm đà hương vị truyền thống của làng quê Bắc Bộ ngày xưa.

Những làng nghề ở cuối dòng sông

Trên hành trình tìm về những làng nghề truyền thống nổi tiếng ven sông Hồng, chúng tôi cảm nhận càng về phía hạ lưu của dòng sông nơi đồng bằng châu thổ sông Hồng càng có nhiều làng nghề độc đáo, làm nên thương hiệu của một vùng đất. Đến tỉnh Hà Nam, khi vào thăm làng Đại Hoàng, thuộc xã Hòa Hậu, huyện Lý Nhân, nơi có ngôi nhà cụ Bá Kiến - nhân vật nổi tiếng trong tác phẩm Chí Phèo của nhà văn Nam Cao, hương vị cá kho đã thơm từ đầu làng đến cuối xóm. Thì ra, từ lâu nơi đây nổi tiếng với món cá kho làng Vũ Đại.

Đặc sản nổi tiếng cá kho làng Vũ Đại.

Vào thăm một cơ sở chuyên làm cá kho, chúng tôi được chị chủ quán hồ hởi giới thiệu về cách chế biến món cá kho truyền thống. Từng khúc cá trắm cỏ tươi ngon được tẩm ướp nhiều loại gia vị: riềng, gừng, chanh, muối, tiêu… theo bí quyết gia truyền, sau đó được đưa vào niêu đất đun bằng bếp củi nhiều giờ để cá mềm ra, ngấm gia vị, chín từ từ, nhừ cả thịt lẫn xương. Có lẽ chỉ có loại cá trắm đen được nuôi bằng nguồn nước ngọt vùng châu thổ sông Hồng cùng với bàn tay khéo léo của những người dân nơi đấy mới có thể làm ra món ăn ngon đến vậy. Vì thế, mỗi niêu cá kho có giá từ 500 - 700 nghìn, nhưng sản xuất bao nhiêu đều bán hết đến đó, tiêu thụ khắp các tỉnh, thành trong cả nước.

Cây cảnh nổi tiếng ở Vị Khê.

Ở tỉnh Nam Định cũng là “cái nôi” của nhiều làng nghề nổi tiếng, trong đó, phải kể đến làng trồng hoa và cây cảnh Vị Khê, xã Điền Xá, huyện Nam Trực, ngay bên dòng sông Hồng phù sa màu mỡ. Chúng tôi gặp anh Nguyễn Công Khanh, một nghệ nhân cây cảnh nổi tiếng của làng Vị Khê khi đang tỉ mẩn cắt tỉa những cành cây trên cây sanh cổ thụ cao tới 3 m. Anh Khanh cho biết, dòng sông Hồng chảy qua địa bàn xã khoảng 5 km, đã bồi đắp phù sa cho vùng đất này thêm xanh tươi, trù phú, đặc biệt là ở các thôn: Vị Khê, Phú Hào, Trừng Uyên.

Nghệ nhân cây cảnh Nguyễn Công Khanh cắt tỉa cho cây cảnh tiền tỷ của gia đình.

Tương truyền, từ cách đây khoảng 800 năm, một vị quan nhà Lý là Tô Trung Tự đã truyền dạy nghề trồng hoa, cây cảnh cho Nhân dân thôn Vị Khê. Hiện nay, xã Điền Xá có 8 thôn đều phát triển nghề trồng cây cảnh, với 40 doanh nghiệp cây cảnh, thu nhập bình quân đạt 72 triệu đồng/người/năm. Vườn cây của gia đình anh Khanh có hàng trăm cây sanh Nam Điền cổ thụ, trong đó có cây được trả giá tiền tỷ, đặc biệt là có 3 cây đoạt giải Vàng trong đợt trưng bày cây cảnh tại sự kiện kỷ niệm 1.000 năm Thăng Long - Hà Nội.

Ở vùng đất châu thổ nơi dòng sông Hồng hòa vào biển cả mênh mông, còn rất nhiều làng nghề nổi tiếng gắn liền với nền văn minh nông nghiệp, có tuổi đời hàng trăm năm. Tiểu biểu như tỉnh Nam Định có làng nghề sơn mài Cát Đằng, làng nghề chạm khắc gỗ La Xuyên, làng nghề đúc đồng Tống Xá (huyện Ý Yên); làng nghề nước mắm Sa Châu (huyện Giao Thủy); làng nghề ươm tơ Cổ Chất (huyện Trực Ninh); làng nghề nặn tò he Hà Dương (huyện Nghĩa Hưng)…

Làng nghề dệt đũi Nam Cao.

Sản phẩm từ vải đũi được bày bán ngay tại làng nghề.

Tỉnh Thái Bình có làng nghề dệt đũi Nam Cao, làng mắm rươi Hồng Tiến (huyện Kiến Xương), làng trồng dâu nuôi tằm, làng thêu Minh Lãng (huyện Vũ Thư); làng nghề chiếu Hới, làng dệt Phương La (huyện Hưng Hà)…

Tỉnh Hưng Yên có làng nghề hương xạ Cao Thôn (thành phố Hưng Yên); làng nghề tương bần (huyện Mỹ Hào); làng nghề đan đó (huyện Tiên Lữ); làng nghề chạm bạc Huệ Lai ( huyện Ân Thi);…

Tỉnh Hà Nam có làng thêu An Hòa; làng dệt lụa Nha Xá; làng nghề song, mây tre đan xã Ngọc Động; làng nghề trống Ðọi Tam; làng nghề bánh đa nem Chều; làng nghề rượu Vọc; bánh chưng làng Đầm; cá kho Nhân Hậu...

Có thể nói, trải qua quá trình lịch sử hàng nghìn năm, sông Hồng đã bồi tụ nên những vùng đất màu mỡ, trở thành nơi quần cư, sinh sống của cư dân người Việt, hình thành nên những làng nghề truyền thống mang đậm bản sắc văn hóa của nền văn minh lúa nước. Mỗi làng nghề có nét độc đáo riêng, là hội tụ tinh hoa văn hóa của từng vùng đất, trở thành những di sản văn hóa quý báu qua nhiều thế hệ, đem lại cuộc sống ấm no cho người dân nơi dòng sông mẹ chảy qua.

Tuấn Ngọc - Đức Toàn - Tô Dung