Áp thuế với đồ uống có đường để giảm thừa cân, béo phì và loạt tác hại khác cho sức khỏe

Ngày Thế giới phòng chống Béo phì 4/3/2025 với chủ đề "Thay đổi hệ thống, cuộc sống khỏe mạnh hơn", nghĩa là tập trung vào xây dựng các hệ thống hỗ trợ sức khỏe tốt hơn. Theo các chuyên gia, trong suốt thời gian qua, các ứng phó đối với tình trạng béo phì mới đa số chỉ tập trung làm đơn lẻ, quy mô nhỏ, trong khi các hệ thống hỗ trợ xung quanh như: chăm sóc sức khỏe, chính sách của chính phủ, môi trường thực phẩm, phương tiện truyền thông và nơi làm việc... chưa đáp ứng được nhu cầu xã hội.

Đã đến lúc phải chuyển hướng tập trung và thúc đẩy thay đổi cả hệ thống. Béo phì là một căn bệnh mãn tính phức tạp và là nguyên nhân chính gây ra các tình trạng khác như đái tháo đường, bệnh tim mạch và ung thư. Việc hợp tác, làm việc nhóm cùng nhau: Chính phủ, chuyên gia y tế, người ủng hộ và cộng đồng, chúng ta sẽ có thể thay đổi các hệ thống này, giảm bất bình đẳng và tạo ra một tương lai khỏe mạnh hơn cho tất cả mọi người.

WHO khuyến cáo các chính sách mạnh mẽ hơn hướng tới phòng, chống tình trạng béo phì có thể giúp xây dựng một thế hệ tương lai khỏe mạnh hơn.

Lý do khiến đồ uống có đường gây thừa cân, béo phì

Tiêu thụ thường xuyên ĐUCĐ trong đó có nước giải khát (NGK) có đường được xác định là một trong những nguyên nhân gây ra thừa cân, béo phì cũng như các rối loạn chuyển hóa cả ở người trưởng thành và trẻ em. Bên cạnh đó nó còn làm gia tăng tỷ lệ mắc bệnh đái tháo đường tuýp 2, tăng huyết áp cũng như các biến chứng về bệnh tim mạch, đột quỵ, tử vong và các bệnh liên quan đến đường tiêu hóa, bệnh răng miệng...

PGS.TS Trương Tuyết Mai, Phó Viện trưởng Viện Dinh dưỡng Quốc gia dẫn nghiên cứu uống một lon nước ngọt/ngày trong vòng 1,5 năm sẽ tăng 60% nguy cơ thừa cân, béo phì. Còn uống nước ngọt thường xuyên 1-2 lon/ngày (hoặc nhiều hơn) thì nguy cơ mắc đái tháo đường tuýp 2 cao hơn 26% so với người hiếm khi uống.

Lý giải vì sao đồ uống có đường gây thừa cân, béo phì, Viện Dinh dưỡng Quốc gia cho rằng, một trong những loại đường phổ biến được nhà sản xuất cho vào các loại ĐUCĐ là fructose. Đường fructose sẽ làm tăng quá trình sinh nhiệt, tăng triglyceride, kích thích tiêu thụ oxy nhiều hơn so với glucose, nhưng lại tạo ra các kích thích insulin nhỏ hơn rất nhiều so với glucose, làm cản trở quá trình chuyển hóa glucose, gây tăng tích tụ mỡ ở cơ thể và tình trạng thừa cân béo phì. Chính vì vậy, phần lớn các nghiên cứu về vấn đề này đều tìm thấy mối liên quan thuận chiều giữa việc tiêu thụ các loại ĐUCĐ với hàm lượng mỡ cơ thể hay tình trạng béo phì.

Hơn nữa, do ĐUCĐ là dạng lỏng nên được cơ thể dung nạp một cách nhanh chóng khiến cơ thể không kịp ghi nhận lượng calo vừa nạp vào và gửi tín hiệu no đến não bộ giống như cách cơ thể phản ứng theo cơ chế điều khiển ngược của cơ thể với lượng calo từ thức ăn dạng đặc. Điều này có thể khiến một người tiếp tục ăn ngay cả khi đã uống ĐUCĐ với hàm lượng calo cao.

Do đó, nếu không giảm năng lượng ăn vào từ các nguồn thực phẩm khác thì lượng calo dư thừa từ ĐUCĐ này sẽ góp phần gây ra thừa cân và béo phì, bởi chúng dễ dàng chuyển hóa thành chất béo trong cơ thể và được lưu trữ trong các mô khác nhau. Kết quả là một người trưởng thành ăn uống bình thường nhưng lại uống thêm mỗi ngày một lon nước soda có đường (350ml cung cấp 150 kcal và 40-50g đường) có thể gây tăng 6,75kg trọng lượng cơ thể, nếu sử dụng liên tục trong vòng 1 năm.

Bên cạnh đó, ĐUCĐ bất kể là được tạo ngọt bằng đường hay chất tạo ngọt nhân tạo (đường hóa học) đều kích thích cảm giác thèm ăn các thức ăn ngọt, nhiều carbohydrate và làm gia tăng cảm giác đói, giảm ngưỡng cảm giác no. Chính vì vậy, khi một người tiêu thụ ĐUCĐ lâu ngày, "ngưỡng ngọt" của người đó tăng dần lên, khiến cho họ có xu hướng ăn các thực phẩm khác ngọt hơn bình thường. Việc tăng tiêu thụ đường và ĐUCĐ dẫn đến việc tăng năng lượng nạp vào cơ thể, từ đó dẫn tới thừa cân, béo phì.

Cần áp thuế đồ uống có đường vì một thế hệ người Việt khỏe mạnh

Áp thuế tiêu thụ đặc biệt (TTĐB) đối với ĐUCĐ (trong đó có NGK có đường) là biện pháp quan trọng trong các giải pháp can thiệp được Tổ chức Y tế Thế giới khuyến nghị nhằm giảm tiêu thụ và tác hại của các sản phẩm này đối với sức khỏe cộng đồng. Tính đến 8/2023 đã có 117 quốc gia áp thuế đối với ĐUCĐ, trong số này có 104 quốc gia áp thuế TTĐB trên phạm vi toàn quốc và 03 quốc gia khác áp thuế TTĐB tại một số tỉnh/thành phố.

TS. Hoàng Thị Mỹ Hạnh – Viện Chiến lược và Chính sách y tế đánh giá, thuế TTĐB đối với ĐUCĐ là công cụ hữu hiệu trong tập hợp các chính sách nhằm tác động đến hành vi tiêu dùng, góp phần kiểm soát mức gia tăng một số bệnh và nguy cơ bệnh không lây nhiễm. Việc áp thuế TTĐB đối với ĐUCĐ mang lại 3 lợi ích chính đó là:

Cải thiện sức khỏe cộng đồng;
Tăng thu cho ngân sách nhà nước;

Giúp giảm chi phí chăm sóc sức khỏe với các bệnh có liên quan, giảm tổn thất về năng suất lao động trong tương lai.

WHO khuyến nghị Bộ Tài chính xem xét đưa ra một lộ trình tăng thuế suất TTĐB đến năm 2030 là 40% giá xuất xưởng để giá bán lẻ các sản phẩm ĐUCĐ tăng thêm 20% (theo giá thực đã tính đến lạm phát) nhằm giảm khả năng chi trả đối với các sản phẩm này, và đảo ngược xu hướng gia tăng nhanh chóng mức tiêu thụ các sản phẩm ĐUCĐ hiện nay.

Một nghiên cứu được thực hiện bởi Trường Đại học Y tế Công cộng đã chỉ ra, nếu áp thuế với thuế suất 40% giá bán ra của nhà sản xuất thì sẽ dẫn đến tăng giá bán lẻ lên 20%. Với mức tăng giá này sẽ dẫn đến giảm tiêu dùng và giảm được 2,1% tỷ lệ thừa cân; 1,5% tỷ lệ béo phì; phòng tránh được 81.462 ca đái tháo đường tuýp 2 và tiết kiệm được gần 800 tỷ đồng chi phí y tế.

Để đạt được mục tiêu bảo vệ sức khỏe cộng đồng, về dài hạn Bộ Tài chính cần xem xét đề xuất lộ trình mở rộng phạm vi áp thuế với tất cả các loại đồ uống bổ sung đường hoặc có chất tạo ngọt đầy đủ theo nội hàm khái niệm ĐUCĐ của WHO và áp dụng mức thuế suất dựa theo hàm lượng đường trong sản phẩm.

Minh Đức