'Anh khoán trắng cho AI là anh tự sát'

Khi trí tuệ nhân tạo (AI) bắt đầu lấn sân vào địa hạt văn chương, thật dễ hiểu nếu các nhà văn, dịch giả kịch liệt phản đối sử dụng AI. Trong cuộc trò chuyện với Tri thức - Znews, dịch giả, nhà văn Trần Tiễn Cao Đăng lại có một góc nhìn khác: một cách tiếp cận cởi mở nhưng tỉnh táo, một thái độ linh hoạt nhưng nghiêm cẩn với “thực thể mới” này.

Trí tuệ nhân tạo có thể là trợ thủ

- Tôi có sử dụng AI, trước hết là khi cần tìm thông tin, tra cứu tư liệu. Thỉnh thoảng, gặp những văn bản tương đối dễ, tôi cho AI “dịch nháp”, sau đó biên tập lại. Nhiều lúc, tôi không chỉ đơn thuần đặt câu hỏi cho AI (những câu hỏi đi từ dễ đến khó), mà còn trao đổi, tranh luận một số vấn đề tôi đặc biệt quan tâm, chẳng hạn như phê bình văn học theo hướng nữ quyền, hay chủ nghĩa hậu nhân văn (posthumanism), hay bản chất của cái gọi là tình yêu trong thế giới hiện đại. Một số cuộc trao đổi như vậy kéo dài hàng giờ.

Càng làm như vậy, tôi càng nhận ra một điều: chúng ta hoàn toàn không nên mang sẵn định kiến về AI, cũng như định kiến về bất cứ cái gì. Thay vì vậy, cần dành thời gian và tâm trí để tìm hiểu AI, một cách nhiệt tình, cởi mở, tỉnh táo, công tâm, như tìm hiểu bất cứ cái gì mới. Tôi đang nghĩ đến chuyện, có thể tôi sẽ công bố một phần những trao đổi đó giữa tôi và AI - trích nguyên văn, cùng vài phân tích và nhận định của tôi. Đánh giá như thế nào là việc và quyền của người đọc.

- Cố nhiên, AI còn nhiều hạn chế. Tuy nhiên, chắc chắn là AI sẽ tiến bộ rất nhanh. Một điều dễ thấy: AI hãy còn thua kém con người khá nhiều về khả năng bứt phá ra khỏi những cái khung có sẵn.

Đặc trưng của AI (ít nhất là hiện thời) là vận hành bên trong những cái khung có sẵn. Bứt phá khỏi lối mòn - xuất phát từ những ý tưởng bất ngờ, những “vụt lóe của trực giác”, và tiến theo những hướng chưa ai theo, vừa tiến vừa khai phá những con đường chưa từng có - đó là thế mạnh của con người, đặc trưng của con người. Cố nhiên không phải người nào cũng làm được như vậy. Ai làm được như vậy và đồng thời biết coi AI như trợ thủ thay vì kẻ thù, người đó sẽ tồn tại trong thời AI.

Tôi đã thử bảo AI viết tiếp một đoạn bản thảo tôi đang viết dở. Kết quả như thế nào? Một cách công bằng và khách quan nhất, tôi phải nói rằng phần do AI viết tiếp kém xa phần do tôi viết tiếp - một đằng là rập theo một số khuôn có sẵn (những khuôn này có thể khá to, khá rộng, song đằng nào thì cũng là khuôn), một đằng là len lỏi trong một vùng mờ tỏ hoàn toàn lạ lẫm, len lỏi mà không chắc sẽ đi về đâu, rất có thể sẽ mãi quẩn quanh, lạc lối, hoang mang, nhưng cũng có thể là, nếu cứ kiên trì, gan góc tiến, thì rồi sẽ thấy mình lọt vào một nơi sáng, đẹp, một nơi ta chưa từng biết nhưng lập tức nhận ra rằng đúng là nơi ta phải tới.

Dịch giả Trần Tiễn Cao Đăng. Ảnh: Kỳ Anh Trần/Tatler.

Một lần khác, tôi cung cấp cho AI một ý tưởng vừa mới manh nha trong đầu, và yêu cầu AI lên giúp cho tôi đề cương truyện sẽ viết, cùng với phác họa về các nhân vật chính. Và, một lần nữa, những gì AI cung cấp không khỏi cho tôi cảm giác nằm gọn trong cái khung (khá lớn song vẫn là khung) ấy.

Nó có thể vừa đủ tốt nếu ta không đòi nhiều hơn thế. Song, nếu ta đòi nhiều hơn thế, nếu ta muốn một cái gì mà bản thân ta phải sửng sốt, một cái gì khiến chính ta vừa e sợ vừa say mê, thì ta không có cách nào khác ngoài vận dụng năng lực con người - bao gồm tri thức, trí tuệ, tâm hồn, trải nghiệm, cảm xúc, trực giác - của mình. AI không có trực giác. (Ít nhất hiện thời thì vậy). Đó là điểm yếu căn bản và cốt tử của AI.

- Mỗi người đều có thể có quan niệm riêng về AI, cách làm việc riêng với AI. Có thể là nhờ AI “mách nước” cho ý tưởng; hoặc có thể đưa ra ý tưởng cho AI thực hiện - đấy là tùy mỗi người. Tuy nhiên, dù dạng thức cộng tác với AI là gì đi nữa, mấu chốt là con người không được tự cho phép mình ngừng tư duy. Anh mà ngừng tư duy - hay “khoán trắng cho AI” - thì tức là anh tự sát với tư cách chủ thể sáng tạo và tự do.

Tận dụng sức mạnh AI nhưng không để AI lấn át

- Liệu giữa AI và loài người nói chung có thể có viễn cảnh hòa bình hay không, tôi không rõ, và chắc hẳn không ai có thể đoán chắc. Nhưng “chung sống hòa bình” giữa một con người riêng lẻ và AI thì có. Con người phải dần dần tập làm quen với chuyện đó ngay từ bây giờ. AI sẽ ngày càng mạnh hơn, ngày càng “bao sân” hơn, đó là xu hướng không thể đảo ngược của tương lai, dù chúng ta có muốn hay không. (Các đại gia công nghệ, như Elon Musk, những kẻ cầm trịch AI, thì đương nhiên là muốn: bởi AI là công cụ để họ càng ngày càng kiểm soát và chi phối thế giới và càng giàu hơn).

Đương nhiên, bức tranh vĩ mô và những vấn nạn vĩ mô là vượt ngoài khả năng kiểm soát của mỗi cá nhân. Song, bức tranh vi mô của mỗi cá nhân thì trong tầm kiểm soát của mỗi chúng ta. Nếu ta nhìn vấn đề với tâm thế bình thản, tích cực, với tâm trí rộng mở, linh hoạt, thì ta có thể chờ đợi một tương lai “hòa bình” với AI.

Một số người trong chúng ta, những người giàu tưởng tượng, khi còn nhỏ có thể “bịa” ra một người bạn tưởng tượng, người bạn chỉ tồn tại trong đầu mình, và thường xuyên tâm sự với người bạn ấy, thổ lộ với cô ta/cậu ta những chuyện “khó nói” mà ngay cả cha mẹ của ta, ta cũng không tin rằng có thể hiểu và đồng cảm. Một phiên bản AI phát triển cao, được cá nhân hóa - chỉ dành cho riêng ta thôi - cũng có thể giống như thế.

Một phiên bản như vậy không phải tự dưng mà có. Chúng ta cần phải xây dựng nó, tạo ra nó, vun bồi nó, một cách thông minh, sáng tạo, kiên trì và - tại sao lại không? - với ít nhiều tình cảm, bởi vì, như một số người đã nói, AI chẳng khác gì một đứa bé, mà trí óc như một tờ giấy trắng. Nó biết gì, nó nói gì, nó “cảm” gì, là do chúng ta.

Nhân vật robot hình người trong truyện/phim sci-fi từ trước đến nay đều phải kinh qua một quá trình học hỏi tích cực, lâu dài rồi mới trở nên ít nhiều giống con người.

- Không chỉ AI “lớn lên”, mà bản thân ta cũng lớn lên. Nếu ta biết đặt đúng vấn đề, đặt đúng câu hỏi, đưa ra phản biện sắc sảo… khi làm việc cùng với AI, thì ta cũng đang mài sắc tư duy của chính mình, vun bồi khả năng nhìn nhận và soi xét của chính mình đối với mọi sự. Không ai trong chúng ta sinh ra là đã đủ phẩm chất làm cha mẹ. Khi bắt đầu có con, chúng ta mới bắt đầu “tu thân”, để có thể làm tròn vai cha/mẹ. Với AI cũng giống thế, một khi theo nghĩa nào đó ta giống như “cha mẹ” đối với AI.

AI là một thực thể mới, lạ, có sức mạnh khó lường, mà chúng ta phải tập làm quen, phải sẵn sàng chung sống, biết cách tận dụng sức mạnh của nó, đồng thời đủ mạnh để không cho nó lấn át mình. Ai thành công hơn trong việc đó thì có nhiều cơ may tồn tại hơn.

Thúy Hạnh