Ái kỷ là gì và làm sao để đối phó với ái kỷ?

Tranh Echo và Narcissus (1903) của John William Waterhouse, ghi lại khoảnh khắc bi thảm trong thần thoại Hy Lạp khi Narcissus, bị hình ảnh phản chiếu của mình mê hoặc, không hề hay biết Echo buồn bã đang dõi theo anh trong tuyệt vọng. Nguồn: Google Art Project.

Trong tiếng Anh, chứng ái kỷ có tên "narcissism", lấy tên từ nhân vật Narcissus trong thần thoại Hy Lạp. Chàng là con thần sông Cephissus, đẹp trai đến mức ai nhìn thấy cũng sẽ yêu ngay. Nhưng chàng đã từ chối mọi người nên đành chịu lời nguyền phải yêu hình ảnh phản chiếu của bản thân trên mặt nước.

Câu chuyện có nhiều phiên bản khác nhau, trong số đó có một phiên bản Narcissus cứ thế chết đói khi ngồi bên bờ hồ nhìn đắm đuối hình ảnh của mình dưới nước. Cuối cùng, chàng biến thành một bông hoa màu trắng và vàng. Loài hoa về sau được đặt theo tên chàng - chi hoa Narcissus, bao gồm hoa thủy tiên vàng.

Tuy nhiên, khái niệm "narcissism" thời hiện đại bao hàm những ý nghĩa mới, vượt khỏi khuôn khổ thần thoại xưa. Chuyện của Narcissus, dẫu đau lòng, vẫn vẹn nguyên không khí bi kịch đầy chất thơ. Nhưng sống với người ái kỷ, theo quan điểm của tâm lý học hiện đại, dường như lại là một sự chịu đựng mà con người phải vùng thoát khỏi.

Khi vây quanh là những người ái kỷ

Trong cuốn sách Khi vây quanh là những người ái kỷ, tác giả Thomas Erikson giới thiệu khái lược những hiểu biết căn bản về ái kỷ, đồng thời đưa ra phương án để mỗi người có thể "nhận diện và bảo vệ mình trước những kẻ độc hại".

Ngay từ chương 1 Ái kỷ là gì?, tác giả dứt khoát khẳng định "ái kỷ không phải một căn bệnh", do đó không thể điều trị bằng thuốc hoặc học cách sống chung với nó.

Ái kỷ là một chứng rối loạn nhân cách, với một số điểm chung thường thấy như quá mức coi bản thân là trung tâm, cảm thấy bản thân đặc biệt và độc đáo, kiêu ngạo và kiêu căng, liên tục đòi hỏi sự công nhận, dễ dàng chỉ trích và phán xét hay thậm chí lừa dối và thao túng người khác.

Sách Khi vây quanh là những người ái kỷ - Cách nhận diện hành vi và tự bảo vệ mình trước những kẻ độc hại. Ảnh: O.P.

Trong các chương tiếp theo, Erikson làm rõ hơn từng khía cạnh của những biểu hiện này. Chẳng hạn, dù tập trung vào bản thân và coi bản thân là số một dường như là động lực bẩm sinh của chúng ta, nhưng vẫn có ranh giới phân biệt giữa người ái kỷ và những người khác: người bình thường sẽ suy ngẫm và tính đến tác động mà quyết định của họ sẽ gây ra cho người khác.

Rất khó để nhận ra một người rối loạn nhân cách ái kỷ chỉ thông qua lời nói của họ. Tuy nhiên, đối chiếu giữa lời nói và hành động của một người có thể giúp xác định họ có phải người ái kỷ không.

Tác giả giới thiệu một số cách "dịch" lời của người ái kỷ, ví dụ "Người yêu cũ của tôi chưa bao giờ phản ứng như vậy" thì chính là "Người yêu cũ của tôi đã phản ứng chính xác như vậy, đó là lý do họ trở thành 'người cũ'. Thực ra bạn đang phản ứng giống tất cả nạn nhân khác của tôi. Phản ứng của bạn khuyến khích tôi tiếp tục cư xử như hiện tại, vì vậy tôi có thể khiến bạn cảm thấy tồi tệ và đau buồn".

Với khả năng lừa dối và thao túng, người ái kỷ trở thành mối nguy hại với đời sống những người xung quanh. Tác giả so sánh ái kỷ với hút thuốc: người hút thuốc không chỉ làm hại chính mình, mà còn gây hại tương đương, thậm chí là hơn, đối với những ai hút thuốc tự động.

Cuốn sách giới thiệu mô hình DISC (Dominance - Thống trị, Influence - Ảnh hưởng, Steadiness - Kiên định, Compliance - Tuân thủ) được dùng như hệ thống phân tích hành vi. Dựa trên cách một người phản ứng với quy tắc và luật lệ; tiếp cận các vấn đề và đối phó với thách thức; phản ứng với thay đổi; hợp tác với mọi người và tìm cách ảnh hưởng lên người khác (ứng với các màu Xanh lam; Đỏ; Xanh lá; Vàng), tác giả chỉ ra cách mà người ái kỷ có thể lợi dụng điểm yếu của người thuộc từng nhóm để biến họ thành nạn nhân của mình.

Tác giả dành riêng một chương để bàn về nguyên nhân dẫn đến ái kỷ, với một số ví dụ môi trường sống ngày nhỏ, bao gồm các yếu tố như hành xử của người chăm sóc, có thể góp phần hình thành rối loạn nhân cách này. Câu chuyện thái độ, ứng phó đối với người ái kỷ cũng được thảo luận chi tiết, trong đó bao gồm những điều không được làm và điều cần phải làm.

Nhìn bức tranh rộng lớn hơn, tác giả xem xét các khái niệm "nền văn hóa ái kỷ", "chứng ái kỷ tập thể" và hiện tượng bình thường hóa chứng ái kỷ, đưa ra những lời cảnh tỉnh và kêu gọi hành động để ngăn chặn xu hướng ái kỷ gia tăng.

Một đôi chỗ, cuốn sách thiếu hụt cứ liệu khoa học chặt chẽ để bổ sung cho những luận điểm của tác giả và dường như vẫn còn khá chung chung. Tuy nhiên, Khi vây quanh là những người ái kỷ vẫn mang đến một cái nhìn khái quát về rối loạn nhân cách này, qua một lăng kính gần gũi, dễ tiếp cận và ứng dụng vào đời sống.

Thomas Erikson là chuyên gia, tác giả và diễn giả người Thụy Điển, nổi tiếng với các nghiên cứu về hành vi con người và tâm lý giao tiếp. Ông cũng là tác giả sách bán chạy, với bộ sách Surrounded by Idiots (Vây quanh bởi những kẻ ngốc), được dịch ra gần 60 ngôn ngữ và đã bán hơn 3 triệu bản trên toàn thế giới. Erikson có nhiều kinh nghiệm trong việc huấn luyện các nhà lãnh đạo và tổ chức, giúp họ nâng cao nhận thức về bản thân, cải thiện khả năng giao tiếp, lãnh đạo và làm việc nhóm.

Bên cạnh sự nghiệp viết sách, ông còn là một diễn giả năng động, tích cực chia sẻ kiến thức về cách đọc hiểu hành vi con người. Trong hơn hai mươi năm, ông đã đi khắp châu Âu để giảng dạy và tổ chức các hội thảo cho các giám đốc điều hành và quản lý tại nhiều công ty lớn.

Phong Khang