Y học cổ truyền Mường: Kho báu từ cây xạ đen và những bài thuốc xương khớp trứ danh

Từ bao đời nay, cộng đồng người Mường, đặc biệt là tại "cái nôi" của thuốc Nam là tỉnh Phú Thọ (Hòa Bình cũ) đã sinh sống hòa mình và đúc kết tri thức từ núi rừng hùng vĩ. Trải qua hàng ngàn năm, người Mường đã xây dựng nên một hệ thống y học dân gian vô cùng đồ sộ, một kho báu tri thức được truyền lại qua các "Mế" (người phụ nữ lớn tuổi, am hiểu thuốc Nam) và các lương y trong bản.

Trong kho tàng vô giá đó, sẽ là thiếu sót lớn nếu không nhắc đến cây xạ đen - loại dược liệu đã làm nên tên tuổi của y học xứ Mường - và bên cạnh đó là những phương thuốc chữa trị bệnh xương khớp gia truyền, vốn được xem là "khắc tinh" của các chứng bệnh phong thấp, đau nhức. Những bài thuốc này không chỉ là kinh nghiệm dân gian mà còn là biểu tượng cho sự kết nối sâu sắc giữa con người và thiên nhiên, nơi rừng già ban tặng những phương thuốc chữa lành quý giá nhất.

Cây xạ đen và báu vật giải độc của người Mường

Cây xạ đen tên khoa học là Celastrus hindsii, thuộc họ Dây gối (Celastraceae). Theo sách Cây và động vật làm thuốc ở Việt Nam, chi Celastrus ở Việt Nam có 8 loài, có 4 loài được sử dụng làm thuốc, trong đó có những vị thuốc rất có giá trị như dây săng máu, xạ đen. Với người Mường đây không phải là một loại cây xa lạ. Nó mọc hoang khắp các cánh rừng, nhưng chỉ những thầy thuốc giàu kinh nghiệm nhất mới biết cách nhận diện và sử dụng đúng loài "xạ đen" chuẩn, phân biệt với các loại xạ vàng hay xạ trắng khác. Tên gọi "xạ" trong tiếng Mường mang ý nghĩa là "gan", ngụ ý đây là cây thuốc hàng đầu cho các bệnh về gan.

Cây xạ đen - một dược liệu nổi tiếng của người Mường.

Tuy nhiên, tên gọi khiến xạ đen trở nên nổi tiếng nhất chính là "cây ung thư" (hay cây ung thũng). Từ rất lâu, người Mường đã bí mật truyền tay nhau kinh nghiệm dùng loại cây này để sắc nước uống cho những người có khối u bướu trong cơ thể. Họ tin rằng nước sắc từ thân và lá xạ đen giúp cơ thể khỏe mạnh hơn, hỗ trợ ức chế sự phát triển của u bướu và kéo dài sự sống.

Sự nổi tiếng của cây xạ đen đã vượt ra khỏi cổng bản Mường, thu hút sự chú ý của y học hiện đại. Nhiều công trình nghiên cứu khoa học, tiêu biểu là của Giáo sư Lê Thế Trung (Học viện Quân Y), đã đi sâu tìm hiểu và phát hiện ra những hoạt chất quý giá trong cây xạ đen. Các nghiên cứu chỉ ra rằng, các hợp chất như Flavonoid, Quinon và Saponin trong cây có khả năng chống oxy hóa mạnh, ức chế sự phát triển của tế bào ung thư và làm chậm quá trình di căn.

Bên cạnh công dụng hỗ trợ điều trị ung thư, xạ đen còn là bài thuốc quý cho lá gan. Người Mường dùng nó để hỗ trợ chữa các bệnh như viêm gan, xơ gan, men gan cao, gan nhiễm mỡ. Ngoài ra, chúng còn được biết đến với công dụng an thần, giúp cải thiện giấc ngủ, suy nhược thần kinh, đồng thời giúp ổn định huyết áp. Thông thường, người Mường sẽ lấy cả thân và lá xạ đen, phơi khô, sau đó nấu nước uống. Vị nước hơi chát và đắng nhẹ, nhưng lại mang đến công dụng chữa lành tuyệt vời, đúng như tri thức ngàn đời mà tổ tiên họ đã đúc kết.

Các bài thuốc xương khớp: Trí tuệ của người Mường trong điều trị phong thấp

Nếu cây xạ đen là ngôi sao sáng trong việc hỗ trợ điều trị u bướu, thì các bài thuốc trị xương khớp lại thể hiện sự tinh túy và phức tạp trong triết lý y học của người Mường. Họ quan niệm rằng, bệnh xương khớp (phong thấp, đau lưng, mỏi gối, thoái hóa cột sống) là do khí huyết không lưu thông. Vì vậy, bài thuốc chữa trị phải là sự kết hợp tổng hòa của nhiều vị thuốc, mỗi vị đảm nhận một nhiệm vụ riêng.

Người Mường đã xây dựng nên một hệ thống y học dân gian vô cùng đồ sộ, một kho báu tri thức được truyền lại qua các Mế.

Bản thân cây xạ đen cũng góp mặt trong một số bài thuốc xương khớp, cột sống của người Mường. Theo kinh nghiệm dân gian, để trị đau nhức, phần rễ và dây (thân) của cây xạ đen được cho là có tác dụng hiệu quả hơn lá, thường được kết hợp với các vị thuốc khác.

Một bài thuốc xương khớp hoàn chỉnh của người Mường thường rất phức tạp, có thể lên đến hàng chục loại thảo dược khác nhau, được các lương y dày công thu hái từ rừng sâu.

Phương pháp điều trị của người Mường cũng rất đa dạng. Phổ biến nhất là thuốc sắc uống, các vị thuốc được phơi khô, đóng thang và nấu lấy nước uống hàng ngày. Đây là cách trị bệnh từ bên trong, giúp điều hòa toàn bộ cơ thể.

Những bài thuốc này là di sản sống, được gìn giữ bởi các lương y, các Mế trong bản. Họ không chỉ là người bốc thuốc mà còn là người bảo tồn cả một nền tri thức y học bản địa vô giá, giúp người dân xứ Mường chống chọi với bệnh tật từ chính những gì mà rừng xanh ban tặng.

Hải Đường