Xây 'tuyến phòng thủ xanh' ứng phó thiên tai cực đoan

Năm 2025, Việt Nam hứng chịu 19 cơn bão và áp thấp nhiệt đới, gây mưa lũ cực đoan trên diện rộng ở cả ba miền. Nhiều cơn bão mạnh, di chuyển nhanh và trái quy luật, khiến lũ vượt mốc lịch sử trên 13 tuyến sông, kéo theo lũ quét, sạt lở nghiêm trọng. Thiên tai liên tiếp đã gây thiệt hại kinh tế ước tính hơn 85.000 tỷ đồng.

Theo các chuyên gia, mức độ tàn phá gia tăng do sự cộng hưởng giữa La Nina, biến đổi khí hậu và suy giảm thảm phủ rừng. Trong bối cảnh đó, các hiện tượng thời tiết cực đoan vốn hiếm gặp đang trở thành “bình thường mới” với cường độ ngày càng lớn và chu kỳ lặp lại ngắn hơn. Trước thực trạng này, trồng và phục hồi rừng được xác định là giải pháp căn cơ, bền vững để giảm thiểu rủi ro thiên tai. Rừng giúp điều tiết dòng chảy, hạn chế lũ lụt, chống sạt lở và đồng thời mang lại lợi ích dài hạn về đa dạng sinh học, kinh tế dưới tán rừng và thị trường carbon.

Bà Đỗ Thị Thanh Huyền, Giám đốc Trung tâm bảo tồn thiên nhiên Gaia, cho hay, thiên tai ập tới khiến chúng ta nhận ra rằng con người thật sự bé nhỏ trước thiên nhiên và ngay trong lúc bão lũ thảm khốc, chúng ta mới nhận thấy được vài trò to lớn của rừng.

Theo bà Huyền, trồng rừng chính là giải pháp lâu dài và bền vững để bảo vệ miền Trung nói riêng, bảo vệ toàn Việt Nam nói chung trước thiên tai, bão lũ. Rừng còn mang lại nhiều nguồn lợi to lớn cho con người và môi trường như nguồn lợi từ thị trường carbon, đa dạng sinh học, phát triển du lịch, kinh tế dưới tán rừng,... Do vậy, việc trồng rừng mang lại hiệu quả lâu dài chung cho cả cộng đồng, kiến tạo một tương lai nơi con người không còn trong tư thế đối đầu, mà sống hài hòa với thiên nhiên.

"Việc đẩy nhanh đề án trồng 1 tỷ cây xanh không chỉ là ứng phó với biến đổi khí hậu, mà còn là nền tảng để con người sống hài hòa hơn với thiên nhiên trong dài hạn", bà Huyền nói với TheLEADER.

Bà Đỗ Thị Thanh Huyền (giữa), Giám đốc Trung tâm bảo tồn thiên nhiên Gaia.

Xây dựng những "viên gạch sinh thái" đầu tiên

Bà đánh giá thế nào về tính cấp bách của việc trồng rừng và liệu hoạt động trồng gần 62.000 cây gỗ lớn trong ba tháng qua có thể tạo ra tác động hữu hình đến việc giảm nhẹ thiệt hại kinh tế do thiên tai?

Bà Đỗ Thị Thanh Huyền: Những con số thiệt hại do thiên tai cho thấy rất rõ một điều: chúng ta đang phải trả giá cho việc suy giảm hệ sinh thái trong nhiều thập kỷ. Trồng rừng không phải là giải pháp “chữa cháy”, nhưng là giải pháp nền tảng để giảm thiểu rủi ro trong trung và dài hạn.

Việc Gaia trồng gần 62.000 cây gỗ lớn trong ba tháng qua chắc chắn chưa thể tạo ra tác động tức thì về mặt kinh tế. Tuy nhiên, đây là những “viên gạch sinh thái” đầu tiên giúp phục hồi cấu trúc đất, tăng khả năng giữ nước, giảm xói mòn và sạt lở…, những yếu tố quyết định mức độ thiệt hại của thiên tai trong tương lai.

Nếu không bắt đầu từ hôm nay, thì mỗi năm chậm trễ sẽ đồng nghĩa với chi phí khắc phục thiên tai ngày càng lớn hơn, trong khi khả năng tự bảo vệ của thiên nhiên ngày càng suy yếu.

Việc Gaia mở rộng địa bàn trồng rừng tại rừng phòng hộ Biển Tây (Cà Mau), trong khi vẫn tập trung vào rừng đầu nguồn, cho thấy chiến lược gì trong việc ứng phó với đa dạng rủi ro của biến đổi khí hậu và tầm nhìn của Gaia đối với rừng ngập mặn là gì?

Bà Đỗ Thị Thanh Huyền: Việc mở rộng sang rừng phòng hộ Biển Tây phản ánh cách tiếp cận hệ thống và đa rủi ro của Gaia trước biến đổi khí hậu.

Nếu rừng đầu nguồn đóng vai trò điều tiết dòng chảy, giảm lũ quét và sạt lở đất, thì rừng ngập mặn chính là “lá chắn sinh học” trước xói mòn ven biển, nước biển dâng và xâm nhập mặn. Gaia không xem rừng ngập mặn là một mảng riêng lẻ, mà là mắt xích không thể thiếu trong hệ thống phòng hộ tổng thể của quốc gia.

Tại dự án Biển Tây, chúng tôi trồng cây Mắm xen kẽ giữa các tuyến đê để tạo lớp chắn xanh tự nhiên, vừa gia cố đất, vừa hấp thụ năng lượng sóng. Việc phục hồi rừng ngập mặn ở đây mang lại nhiều lợi ích đồng thời: khôi phục hệ sinh thái bãi bồi ven biển, cải thiện chức năng điều hòa nước, tạo môi trường sống cho các loài động thực vật hoang dã và góp phần ổn định sinh kế cho cộng đồng ven biển.

Các bạn trẻ tham gia trồng rừng ngập mặn cùng Gaia.

Bà từng có chia sẻ rằng hậu quả sạt lở thảm khốc xảy ra ở nơi "đất rừng chỉ còn cây keo hay những cây nông nghiệp đơn canh". Chiến lược của Gaia nhằm phục hồi rừng gỗ lớn khác biệt như thế nào so với việc trồng cây đơn thuần, và làm thế nào để đảm bảo rừng phục hồi có khả năng chống chịu tốt hơn trước các hiện tượng mưa bão cực đoan?

Bà Đỗ Thị Thanh Huyền: Thực tế cho thấy nhiều điểm sạt lở nghiêm trọng đều có chung một đặc điểm: đất rừng nghèo nàn về cấu trúc sinh thái, chỉ còn rừng trồng đơn loài hoặc cây nông nghiệp ngắn ngày.

Chiến lược của Gaia không dừng ở “trồng cây”, mà là phục hồi rừng theo cấu trúc tự nhiên: đa loài, đa tầng, ưu tiên cây gỗ bản địa. Những khu rừng như vậy có hệ rễ sâu và đan xen, tầng tán phong phú, lớp đất giàu mùn và do vậy giúp tăng khả năng giữ nước, giảm dòng chảy mặt và chống chịu tốt hơn trước mưa bão cực đoan.

Tại Vườn quốc gia Xuân Liên, Gaia đã trồng hơn 157.000 cây thuộc 120 loài gỗ lớn bản địa, góp phần làm giàu rừng và tăng tính ổn định sinh thái lâu dài, điều mà mô hình trồng cây đơn loài không thể đạt được.

Trong 3 tháng, Gaia đã huy động được 11 doanh nghiệp và hơn 300 nhóm/cá nhân đồng hành. Theo bà, yếu tố nào giúp Gaia duy trì được niềm tin và sự chung tay của cộng đồng, đặc biệt là các doanh nghiệp lớn, trong một chiến lược đòi hỏi cam kết và thời gian dài như trồng rừng?

Bà Đỗ Thị Thanh Huyền: Theo tôi, niềm tin đến từ tính minh bạch, hiệu quả và trách nhiệm. Gaia không hứa hẹn những kết quả ngắn hạn mang tính hình thức. Chúng tôi nói rõ ngay từ đầu rằng trồng rừng là cam kết dài hơi, cần nhiều năm chăm sóc và có rủi ro. Khi doanh nghiệp và cộng đồng thấy Gaia theo sát từng khu rừng, công bố kết quả hằng năm và sẵn sàng chịu trách nhiệm, tiếp tục chăm sóc nếu rừng chưa đạt cam kết, họ tiếp tục đồng hành.

Những đối tác doanh nghiệp hay cá nhân gắn bó lâu dài với Gaia thường là những đối tác đặt giá trị tác động bền vững lên hàng đầu. Ví dụ như Saitex trồng rừng liên tục 5 năm với hơn 211.000 cây, hay Techcombank trồng hơn 72.000 cây tại 4 khu rừng đầu nguồn từ Bắc tới Nam. Hay rất nhiều cá nhân bền bỉ góp rừng hàng tháng, hàng năm cùng Gaia.

Rừng không chỉ là 'không gian bảo tồn', rừng còn là nền tảng cho sinh kế bền vững

Gaia cam kết chăm sóc và giám sát các khu rừng trong 2-6 năm và công bố báo cáo hằng năm. Tiêu chí khoa học cụ thể nào được Gaia sử dụng để đánh giá tỷ lệ sống và sự phát triển của cây trồng, đảm bảo rằng hoạt động này mang lại hiệu quả thực chất, chứ không chỉ là số lượng cây được trồng?

Bà Đỗ Thị Thanh Huyền: Gaia đánh giá rừng không chỉ bằng tỷ lệ cây sống, mà bằng toàn bộ chất lượng sinh thái của khu rừng.

Chúng tôi theo dõi các chỉ số như: tỷ lệ sống, sinh trưởng (đường kính gốc, đường kính ngang ngực, chiều cao), độ che phủ, khả năng tái sinh tự nhiên và mức độ phù hợp sinh thái. Việc giám sát được thực hiện định kỳ, phối hợp với Ban quản lý rừng và các đơn vị chuyên môn.

Ở nhiều khu rừng, chúng tôi trực tiếp đếm từng cây; ở những khu vực lớn, áp dụng phương pháp ô tiêu chuẩn. Nếu tỷ lệ sống thấp hơn kỳ vọng, Gaia sẽ trồng dặm, kéo dài thời gian chăm sóc lên 5 - 6 năm. Mục tiêu cuối cùng là hình thành khu rừng có thể tự đứng vững, không phụ thuộc lâu dài vào con người.

Khi rừng được hình thành với tỷ lệ sống cao, cây chắc khỏe thì sẽ tạo ra những giá trị bền vững như về tạo lượng nước hữu ích, giữ đất chống sạt lở, bảo vệ đa dạng sinh học và hình thành bể chứa carbon để ứng phó với biến đổi khí hậu.

Bà có đề cập đến "nguồn lợi từ thị trường carbon, đa dạng sinh học, phát triển du lịch, kinh tế dưới tán rừng". Kế hoạch cụ thể của Gaia để phát triển mô hình "kinh tế dưới tán rừng" là gì, nhằm tạo ra sinh kế bền vững và khuyến khích người dân địa phương tham gia bảo vệ rừng?

Bà Đỗ Thị Thanh Huyền: Gaia nhìn rừng không chỉ là không gian bảo tồn, mà là nền tảng cho sinh kế bền vững nếu được quản lý đúng cách.

“Kinh tế dưới tán rừng” bao gồm các hoạt động như phát triển dược liệu bản địa, sản phẩm phi gỗ, du lịch sinh thái quy mô nhỏ và các mô hình gắn với bảo tồn đa dạng sinh học. Khi người dân có lợi ích kinh tế gắn liền với rừng, họ sẽ trở thành lực lượng bảo vệ rừng hiệu quả nhất.

Thông qua các chuyến đi trồng rừng và trải nghiệm thiên nhiên, Gaia tạo cơ hội để cộng đồng địa phương tham gia trực tiếp: từ trồng và chăm sóc rừng, hậu cần, dịch vụ lưu trú, đến cung cấp sản phẩm địa phương. Điều này giúp chuyển bảo tồn từ “trách nhiệm bên ngoài” thành động lực nội sinh của cộng đồng.

Với kinh nghiệm thực tế, bà nhận định thế nào về khả năng thành công của Đề án trồng 1 tỷ cây xanh quốc gia và Gaia có những đề xuất chính sách hay sáng kiến nào để giúp Đề án đạt được mục tiêu về cả số lượng và chất lượng rừng?

Bà Đỗ Thị Thanh Huyền: Đề án là một chủ trương rất cần thiết, và hiện nay đề án đã tổng kết thành công với 1,439 tỷ cây xanh, vượt 43,9% so với mục tiêu nhưng thách thức lớn nhất không nằm ở con số, mà ở chất lượng rừng sau trồng.

Từ kinh nghiệm thực tiễn, tôi cho rằng cần kéo dài thời gian chăm sóc – giám sát, đồng thời có cơ chế đánh giá độc lập về tỷ lệ sống và chất lượng sinh thái. Gaia sẵn sàng đóng góp kinh nghiệm hiện trường để Đề án không chỉ đạt mục tiêu về số lượng, mà còn tạo ra những khu rừng có giá trị lâu dài.

Các doanh nghiệp cũng đồng hành của Gaia để trồng rừng.

Với dự báo thiên tai cực đoan sẽ trở nên "thường xuyên" hơn, bà và Gaia đã chuẩn bị như thế nào về mặt nghiên cứu giống cây và kỹ thuật trồng rừng để đảm bảo cây gỗ lớn có thể tồn tại và phát triển trong điều kiện thời tiết ngày càng khắc nghiệt, nhất là ở khu vực miền Trung?

Bà Đỗ Thị Thanh Huyền: Gaia đặc biệt chú trọng lựa chọn giống cây bản địa phù hợp từng vùng sinh thái, kết hợp cải thiện kỹ thuật trồng và phục hồi đất.

Tại miền Trung nơi chịu nhiều bão lũ, chúng tôi ưu tiên cây có bộ rễ khỏe, khả năng chịu gió và thích nghi tốt với biến động thời tiết. Đồng thời, chúng tôi có bổ sung thêm phân hữu cơ, phân vi sinh ở các chỗ đất khô cằn, làm cọc chống cây để giữ cây đứng vững. Song song đó là trồng xen, trồng hỗn giao để giảm rủi ro mất trắng khi có thiên tai.

Đồng thời, với thời tiết hiện nay đã bất ổn ít mang tính vụ mùa như mọi năm nên chúng tôi sẽ linh hoạt hơn trong bố trí thời gian trồng. Ví dụ như ở các thời điểm La Nina kéo dài có thể tranh thủ trồng rừng nhiều hơn, dài hơn. Các thời điểm El Nino, sóng nhiệt cao thì cần tập trung chăm sóc, giám sát rừng. Như tháng 6 vừa rồi, rừng Tà Kóu đã bị ảnh hưởng nghiêm trọng do khô hạn, nên Gaia đã phát triển hệ thống tưới và khu rừng đã nhanh chóng “hồi sinh”.

Trẻ em cũng tham gia trồng rừng cùng Gaia.

Gaia tổ chức các chuyến đi cho cộng đồng và doanh nghiệp tham gia trồng rừng. Mục tiêu chính của những chuyến đi này là gì và bà hy vọng nó sẽ thay đổi nhận thức và hành vi của người Việt Nam đối với vai trò của rừng như thế nào trong tương lai?

Bà Đỗ Thị Thanh Huyền: Mục tiêu lớn nhất của những chuyến đi này là kết nối con người với rừng thông qua trải nghiệm thực tế.

Khi trực tiếp trồng cây và quay lại thăm rừng sau nhiều năm, mọi người hiểu rằng trồng rừng không phải là hành động mang tính biểu tượng, mà là một quá trình dài đòi hỏi trách nhiệm. Tiêu biểu, đã có những bạn nhỏ đi trồng rừng cùng Gaia rồi quay về làm dự án gây quỹ trồng rừng. Hay có nhân viên doanh nghiệp tham gia trồng rừng xong rồi trở thành cộng tác viên cùng Gaia để lan tỏa những thông tin hữu ích về bảo tồn thiên nhiên.

Tôi tin rằng những trải nghiệm này sẽ dần thay đổi hành vi: từ tiêu dùng sản phẩm có trách nhiệm hơn đến việc chủ động bảo vệ rừng vì sự an toàn của chính gia đình và cộng đồng.

Sau khi tiến hành nghiệm thu các khu rừng sau bốn năm chăm sóc như Khu bảo tồn Đồng Nai, Vườn quốc gia Cúc Phương, chiến lược tiếp theo của Gaia đối với những khu rừng đã trưởng thành này là gì và làm thế nào để chuyển giao thành công trách nhiệm bảo vệ rừng cho các bên liên quan một cách bền vững?

Bà Đỗ Thị Thanh Huyền: Khi rừng đã qua giai đoạn chăm sóc tích cực, vai trò của Gaia chuyển dần sang hỗ trợ kỹ thuật, giám sát và kết nối các bên liên quan.

Chúng tôi bàn giao lại khu rừng cho Ban quản lý rừng tiếp tục quản lý, bảo vệ. Ban quản lý rừng sẽ phối hợp chặt chẽ với chính quyền địa phương và cộng đồng, để rừng tiếp tục được gìn giữ như một phần của sinh kế và văn hóa địa phương.

Hiện nay chúng tôi cũng đã bàn giao thành công được nhiều khu rừng tại Đồng Nai, Cúc Phương, Bạch Mã cho các Ban Quản lý rừng tiếp tục quản lý bảo vệ và phát triển.

Xin cảm ơn bà về những chia sẻ thú vị!

Quốc Hải