Xây dựng và phát huy giá trị con người theo tư tưởng Hồ Chí Minh

Chủ tịch Hồ Chí Minh nói chuyện với học sinh Trường Nghệ thuật sân khấu Trung ương ở Khu Văn công Mai Dịch, Hà Nội. Ảnh tư liệu

Sự phát triển lý luận của Đảng về phát huy nhân tố con người

Kế thừa quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh trong tiến trình xây dựng xã hội mới, Đảng ta đã khẳng định: Nguồn lực quý báu nhất, có vai trò quyết định nhất là con người Việt Nam; nhân tố con người chính là nguồn sức mạnh nội sinh của dân tộc Việt Nam. Theo đó, Đảng đã đề ra các chủ trương, quan điểm, định hướng nội dung xây dựng chuẩn mực con người Việt Nam phù hợp với yêu cầu của mỗi thời kỳ cách mạng.

Từ khi bước vào công cuộc đổi mới đất nước, trước muôn vàn khó khăn, thách thức, từ bối cảnh trong nước và quốc tế, nhận thức rõ vai trò quan trọng của nhân tố con người, xây dựng con người mới, Đảng ta khẳng định cần: “Tôn trọng con người, phát huy sức sáng tạo của mọi tầng lớp nhân dân, hướng sự sáng tạo đó vào sự nghiệp xây dựng xã hội mới” và thông qua quá trình xây dựng kinh tế - xã hội mà rèn luyện con người mới, phải xây dựng từng con người, quan tâm phát hiện và bồi dưỡng nhân tài.

Mặc dù vấn đề con người được đề cập lần đầu tiên tại Đại hội IV của Đảng, tuy nhiên vấn đề này mới được đề cập một cách cụ thể và trực tiếp trong Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội, thông qua tại Đại hội VII (năm 1991). Trong Cương lĩnh, Đảng Cộng sản Việt Nam đã khẳng định: Xã hội xã hội chủ nghĩa là một xã hội con người được giải phóng, nhân dân làm chủ, có nền kinh tế phát triển cao và nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, mọi người có cuộc sống ấm no, tự do, hạnh phúc, có điều kiện để phát triển cá nhân, công bằng xã hội và dân chủ được đảm bảo.

Vì vậy, trong phần phương hướng, mục tiêu lớn của chính sách xã hội được đề cập trong Cương lĩnh, Đảng ta chỉ rõ: “Phát huy nhân tố con người trên cơ sở đảm bảo công bằng, bình đẳng về quyền lợi và nghĩa vụ công dân; kết hợp tốt tăng trưởng kinh tế với tiến bộ xã hội; giữa đời sống vật chất và đời sống tinh thần; giữa đáp ứng các nhu cầu trước mắt với chăm lo lợi ích lâu dài; giữa cá nhân với tập thể và cộng đồng xã hội”.

Đến Đại hội VIII(1996), Đảng một lần nữa nhấn mạnh: “Chúng ta cần hiểu sâu sắc những giá trị lớn lao và ý nghĩa quyết định của nhân tố con người, chủ thể của mọi sáng tạo… con người phát triển cao về trí lực, cường tráng về thể chất, phong phú về tinh thần, trong sáng về đạo đức, là động lực của sự nghiệp xây dựng xã hội mới, đồng thời là mục tiêu của chủ nghĩa xã hội”.

Ngay tại Hội nghị Trung ương 5 khóa VIII, Đảng cũng đã nêu rõ nội dung đặc trưng về giá trị chuẩn mực con người Việt Nam mới phát triển toàn diện, đó là: (1) Có tinh thần yêu nước, tự cường dân tộc, phấn đấu vì độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội, có ý chí vươn lên đưa đất nước thoát khỏi nghèo nàn, lạc hậu, đoàn kết với nhân dân thế giới trong sự nghiệp đấu tranh vì hòa bình, độc lập dân tộc, dân chủ và chủ nghĩa xã hội. (2) Có ý thức tập thể, đoàn kết phấn đấu vì lợi ích chung, xây dựng khối đại đoàn kết dân tộc Việt Nam. (3) Có lối sống lành mạnh, nếp sống văn minh, cần kiệm, trung thực, nhân nghĩa, tôn trọng kỷ cương phép nước, quy ước của cộng đồng, có ý thức bảo vệ sinh thái. (4) Lao động chăm chỉ với lương tâm nghề nghiệp, có kỷ luật, có kỹ thuật, sáng tạo năng suất cao, vì lợi ích của bản thân, gia đình, tập thể và xã hội. (5) Thường xuyên học tập, nâng cao trình độ hiểu biết, trình độ chuyên môn, thẩm mỹ và thể lực .

Cũng tại Đại hội VIII, Đảng nhấn mạnh vai trò của khoa học - công nghệ, giáo dục - đào tạo, văn hóa trong xây dựng con người mới. Đảng ta khẳng định: “Khơi dậy trong nhân dân lòng yêu nước, ý chí quật cường, phát huy tài trí của người Việt Nam, quyết tâm đưa nước nhà ra khỏi nghèo nàn và lạc hậu bằng khoa học và công nghệ... Cùng với khoa học và công nghệ, giáo dục và đào tạo là quốc sách hàng đầu nhằm nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài”.

Đại hội IX của Đảng (năm 2001) xác định nội dung xây dựng con người Việt Nam phát triển toàn diện: “xây dựng con người Việt Nam phát triển toàn diện về chính trị, tư tưởng, trí tuệ, đạo đức, thể chất, năng lực sáng tạo, có ý thức cộng đồng, lòng nhân ái, khoan dung, tôn trọng nghĩa tình, lối sống có văn hóa, quan hệ hài hòa trong gia đình, cộng đồng và xã hội” .

Đại hội X (2006), Đảng đề cập đến xây dựng nhân cách con người Việt Nam: “Xây dựng và hoàn thiện giá trị, nhân cách con người Việt Nam, bảo vệ và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa, hội nhập kinh tế quốc tế. Bồi dưỡng các giá trị văn hóa trong thanh niên, học sinh, sinh viên, đặc biệt là lý tưởng sống, lối sống, năng lực trí tuệ, đạo đức và bản lĩnh văn hóa con người Việt Nam” .

Hội nghị Trung ương 9 khóa XI (năm 2014) cũng đã ban hành Nghị quyết 33-NQ/TW về “Xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước”, tiếp tục khẳng định việc xây dựng con người Việt Nam phát triển toàn diện, với 4 giá trị cốt lõi là Trí - Đức - Thể - Mỹ, thấm nhuần tinh thần dân tộc, nhân văn, dân chủ và khoa học.

Đại hội XII của Đảng tiếp tục nhấn mạnh tầm quan trọng và mục tiêu xây dựng chuẩn mực con người Việt Nam: “Đúc kết và xây dựng hệ giá trị văn hóa và hệ giá trị chuẩn mực con người Việt Nam thời kỳ công nghiệp hóa hiện đại hóa và hội nhập quốc tế, tạo môi trường và điều kiện để phát triển về nhân cách, đạo đức, trí tuệ, năng lực sáng tạo, thể chất, tâm hồn, trách nhiệm xã hội, nghĩa vụ công dân, ý thức tuân thủ pháp luật”.

Đại hội XIII của Đảng khẳng định: “Tập trung nghiên cứu, xác định và triển khai xây dựng hệ giá trị quốc gia, hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người gắn với giữ gìn, phát triển hệ giá trị gia đình Việt Nam trong thời kỳ mới… xây dựng con người Việt Nam thời đại mới gắn kết chặt chẽ hài hòa giữa giá trị truyền thống và giá trị hiện đại. Đồng thời, khẳng định: “Nhân dân là trung tâm, là chủ thể của công cuộc đổi mới xây dựng và bảo vệ Tổ quốc; mọi chủ trương, chính sách phải thực sự xuất phát từ cuộc sống, từ nguyện vọng, quyền và lợi ích chính đáng của nhân dân, lấy hạnh phúc, ấm no của nhân dân làm mục tiêu phấn đấu”.

Vừa qua, Bộ Chính trị cũng đã ký ban hành Quy định số 144-QĐ/TW, ngày 9-5-2024 về “Chuẩn mực đạo đức cách mạng của cán bộ, đảng viên giai đoạn mới” nhằm nêu gương trong toàn Đảng, toàn xã hội gồm 5 hệ giá trị chuẩn mực cốt lõi, là những định hướng quan trọng để xây dựng chuẩn mực con người trong giai đoạn hiện nay.

Vận dụng tư tưởng Hồ Chí Minh trong việc xây dựng chuẩn mực con người Việt Nam

Để xây dựng và thực hiện các chuẩn mực con người Việt Nam hiện nay, cần chú trọng thực tốt 4 quan điểm có tính nguyên tắc sau:

Thứ nhất, phải rèn luyện tu dưỡng suốt đời. Chủ tịch Hồ Chí Minh từng căn dặn: “Đạo đức cách mạng không phải từ trên trời sa xuống. Nó do đấu tranh, rèn luyện bền bỉ hằng ngày mà phát triển và cùng cố. Cũng như ngọc càng mài càng sáng, vàng càng luyện càng trong”. Do vậy, muốn chiến thắng những tư tưởng lạc hậu, chống chủ nghĩa cá nhân, xây dựng và thực hiện những chuẩn mực con người Việt Nam mới, hiện đại, mỗi cá nhân, trước hết cần tự giác, tu dưỡng, rèn luyện.

Đảng ta nhấn mạnh: “Xây dựng các chuẩn mực đạo đức làm cơ sở cho cán bộ, đảng viên tự điều chỉnh hành vi, ứng xử trong công việc hằng ngày”. “Nâng cao ý thức tu dưỡng, rèn luyện và thực hành đạo đức cách mạng. Tăng cường đấu tranh chống các quan điểm, hành vi phản đạo đức, phi đạo đức” .

Thứ hai, phải quán triệt quan điểm nói đi đôi với làm. Đây là một trong những nội dung đã được đề cập trong giáo dục đạo đức, truyền thống. Hồ Chí Minh đã kế thừa và đưa quan điểm đó trở thành một nguyên tắc xây dựng đạo đức cách mạng, chống chủ nghĩa cá nhân. Cuộc đời của Người là tấm gương về thực hiện nguyên tắc này. Hồ Chí Minh là nhà tư tưởng hành động, nói đi đôi với làm, lý luận nhuần nhuyễn với thực tiễn, gắn tư tưởng đạo đức với hành vi và hiện thực cuộc sống.

Trong bối cảnh hiện nay, việc quán triệt quan điểm nói đi đôi với làm là vấn đề có ý nghĩa quan trọng trong quá trình xây dựng, thực hiện các chuẩn mực con người Việt Nam. Cán bộ, đảng viên phải gương mẫu, phải là những tấm gương về nói đi đôi với làm. Quần chúng chỉ quý mến những người có tư cách đạo đức. Muốn hướng dẫn nhân dân, mình phải là một thước đo cho người ta bắt chước.

Thứ ba, phải quán triệt quan điểm “xây đi đôi với chống”. Muốn phát triển cái tốt, cái đúng, cái văn hóa, Chủ tịch Hồ Chí Minh từng đòi hỏi phải kết hợp xây với chống, trong đó xây là cơ bản, chiến lược. Một khi chưa xây được cái mới, cái tốt thì cái xấu, cái cũ vẫn có nguy cơ tái sinh với hình thức mới.

Xây là xây dựng, học tập, tu dưỡng, rèn luyện chính trị, đạo đức, lối sống, tinh thần phụng sự Đảng, phụng sự Tổ quốc và Nhân dân. Chống là chống những cái xấu, chống chủ nghĩa cá nhân, chống quan liêu, tham ô, lãng phí, chống kiêu ngạo, chống thói vô tổ chức, vô kỷ luật mất dân chủ, chống quan cách mạng…Muốn xây và chống có kết quả, theo Người, cần kiên trì, kiên quyết tạo ra được phong trào cách mạng sôi động trong quần chúng. Qua các phong trào, các cuộc vận động mà lôi cuốn mọi người vào cuộc đấu tranh xây và chống. Đây là một yêu cầu có tính nguyên tắc trong quá trình xây dựng, thực hiện chuẩn mực con người Việt Nam hiện nay.

Thứ tư, luôn luôn tự phê bình và phê bình. Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh, thẳng thắn hay nhất là thật thà phê bình và tự phê bình, như thế là đúng với đạo đức cách mạng. Tự phê bình và phê bình phải đi đôi với nhau với mục đích và ý nghĩa tốt đẹp để mọi người học tập ưu điểm của nhau, giúp nhau sửa khuyết điểm, để ngày càng đoàn kết, thống nhất, tiến bộ, trưởng thành. Tự phê bình và phê bình phải tiến hành thường xuyên, triệt để, chống thái độ dĩ hòa vi quý, e dè, nể nang, che dấu khuyết điểm, ngại đấu tranh, thiếu trung thực. Theo Người đây là “vũ khí sắc bén nhất để sửa chữa khuyết điểm và phát triển ưu điểm” .

Trong công cuộc đổi mới hội nhập hiện nay, tự phê bình và phê bình đòi hỏi mỗi người phải bắt đầu từ chính mình. Mỗi người nếu không bắt đầu đòi hỏi từ chính bản thân mình thì không có cơ sở để đòi hỏi người khác. Đây cũng là yêu cầu có tính nguyên tắc trong quá trình xây dựng và thực hiện các chuẩn mực con người Việt Nam hiện nay.

Giải pháp nâng cao và phát huy nhân tố con người trong thời gian tới

Đảng ta xác định, phát triển nhanh và bền vững đất nước dựa chủ yếu vào việc phát huy tối đa nhân tố con người; lấy con người là trung tâm, mục tiêu và động lực phát triển quan trọng nhất của đất nước. Vì vậy, xây dựng con người Việt Nam phát triển toàn diện, gắn kết chặt chẽ, hài hòa giữa giá trị truyền thống và giá trị hiện đại là nhiệm vụ quan trọng hàng đầu. Do vậy trong thời gian tới, cần tập trung thực hiện đồng bộ các nhóm giải pháp:

Thứ nhất, phải nâng cao năng lực, hiệu quả lãnh đạo, chỉ đạo của tổ chức Đảng và cấp ủy các cấp đối với lĩnh vực xây dựng con người và phát triển văn hóa, xã hội. Cần phát huy giá trị văn hóa là cơ sở để hiện thực hóa khát vọng phát triển đất nước của con người Việt Nam. Tập trung nghiên cứu, xác định và triển khai xây dựng hệ giá trị quốc gia, hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người gắn với giữ gìn, phát triển hệ giá trị gia đình Việt Nam trong thời kỳ mới.

Thứ hai, coi trọng giáo dục, đào tạo để phát triển con người đáp ứng yêu cầu mới của sự nghiệp cách mạng đất nước, đặc biệt giáo dục thế hệ trẻ. Theo đó, xây dựng con người Việt Nam phát triển toàn diện phải trở thành mục tiêu của chiến lược phát triển, là một trong những nhiệm vụ tổng quát phát triển đất nước. Để phát triển toàn diện con người, mọi hoạt động của hệ thống giáo dục và đào tạo cần phải hướng vào việc xây dựng, phát triển con người Việt Nam có thế giới quan khoa học, trí tuệ và đạo đức; gắn với thực hiện quyền con người, quyền và nghĩa vụ công dân, nâng cao trí lực và kỹ năng sống, đáp ứng yêu cầu của thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế.

Thứ ba, xây dựng môi trường văn hóa, lối sống và đời sống văn hóa của mọi người dân. Huy động mọi nguồn lực trong nước và quốc tế tham gia vào sự nghiệp xây dựng con người và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Chú trọng xây dựng các công trình văn hóa, giáo dục, y tế, thể thao mang tầm vóc quốc gia cập nhật với trình độ của khu vực và thế giới.

Thứ tư, đẩy mạnh công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước và hội nhập quốc tế sâu rộng gắn với phát triển quyền con người. Chú trọng công tác xóa đói, giảm nghèo cả về kinh tế, văn hóa, giáo dục, y tế, nhất là các vùng sâu, vùng xa, vùng dân tộc thiểu số. Thực hiện các chính sách xã hội đối với người lao động và các đối tượng chính sách.

Thứ năm, kiên quyết đấu tranh loại trừ các tiêu cực xã hội và các tệ nạn xã hội. Giữ vững an ninh, trật tự an toàn xã hội, đập tan âm mưu “diễn biến hòa bình” của các thế lực thù địch, phản động trong nước và quốc tế. Ngăn chặn có hiệu quả sự xuống cấp về đạo đức, lối sống của đội ngũ cán bộ, đảng viên. Bảo vệ và phát huy các giá trị tốt đẹp, bền vững trong truyền thống văn hóa con người Việt Nam.

TS. Nguyễn Kim Phượng