Xây dựng năng lực kỹ thuật nội bộ cho cơ quan pháp quy hạt nhân

Nhiệm vụ cấp bách

Trong Kết luận của Tổng Bí thư Tô Lâm tại buổi làm việc với Viện Năng lượng Nguyên tử Việt Nam ngày 4/9/2025 có nêu: “Năng lực, trình độ, hạ tầng, nhân lực của Cục An toàn bức xạ và hạt nhân chưa đáp ứng yêu cầu”.

Diễn tập ứng phó sự cố bức xạ, hạt nhân cấp thành phố Đà Nẵng năm 2025. Ảnh: Ngô Huyền

Yêu cầu hiện nay đó là nhiệm vụ quản lý pháp quy dự án điện hạt nhân Ninh Thuận, dự án lò phản ứng nghiên cứu mới và các hoạt động ứng dụng bức xạ, đồng vị phóng xạ phục vụ phát triển kinh tế - xã hội đang tăng trưởng rất nhanh. Với nhân lực và cơ sở hạ tầng hiện có, Cục An toàn bức xạ và hạt nhân mới chỉ đáp ứng được yêu cầu quản lý các hoạt động ứng dụng bức xạ và đồng vị phóng xạ. Vì vậy, đầu tư nâng cao năng lực kỹ thuật cho Cục là cần thiết và cấp bách nhưng đầu tư như thế nào?

Theo hướng dẫn của Cơ quan Năng lượng nguyên tử quốc tế (IAEA GSR Part 1, SSG-16 và Handbook on Nuclear Law), cơ quan pháp quy hạt nhân - ngoài địa vị pháp lý rõ ràng, độc lập trong thực thi nhiệm vụ, có đầy đủ thẩm quyền và trách nhiệm được pháp luật quy định - thì cần phải có đầy đủ nguồn lực bảo đảm cho tính độc lập trong thực thi trách nhiệm pháp quy hạt nhân. Nguồn lực bao gồm: nhân lực đủ trình độ, năng lực và kinh nghiệm chuyên môn (an toàn hạt nhân, an ninh hạt nhân, bảo vệ bức xạ, quản lý chất thải, chấm dứt hoạt động…); nguồn tài chính ổn định, không bị phụ thuộc vào đối tượng chịu sự điều chỉnh (ví dụ như phí cấp phép, ngân sách riêng được bảo đảm bởi luật) và được trang bị công cụ, phương tiện, có cơ sở hỗ trợ kỹ thuật (TSO) để đưa ra quyết định độc lập.

IAEA luôn nhấn mạnh: tính độc lập của cơ quan pháp quy hạt nhân không chỉ là về tổ chức - pháp lý mà còn phải là năng lực kỹ thuật nội tại. Nếu cơ quan pháp quy hạt nhân không đủ năng lực, dù có luật pháp bảo vệ, thì trên thực tế vẫn dễ bị lệ thuộc vào các bên ngoài (chủ đầu tư, nhà thầu, hoặc thậm chí các TSO bên ngoài).

Ba vấn đề cần lưu tâm

Hướng dẫn của IAEA và thực tiễn quốc tế chỉ ra ba vấn đề. Thứ nhất, năng lực kỹ thuật nội bộ sẽ quyết định tính độc lập của cơ quan pháp quy hạt nhân. Cơ quan pháp quy hạt nhân phải có khả năng hiểu, phân tích, đánh giá và thẩm định mọi vấn đề kỹ thuật về an toàn và an ninh hạt nhân. Nếu không đủ năng lực, buộc phải dựa hoàn toàn vào báo cáo của chủ đầu tư hoặc nhà thầu, khi đó tính độc lập chỉ tồn tại trên giấy tờ.

Thứ hai, khi nào cần sử dụng hỗ trợ kỹ thuật bên ngoài (TSO, chuyên gia, IAEA, cơ quan nước ngoài)? Đó là khi cơ quan pháp quy hạt nhân chưa có hoặc thiếu năng lực kỹ thuật nội bộ ở một số lĩnh vực chuyên sâu (phân tích sự cố nghiêm trọng, tính toán lò phản ứng, an toàn phần mềm I&C, đánh giá động đất, quản lý sự cố nghiêm trọng…); khi cần thẩm định độc lập kết quả phức tạp, để có thêm thẩm định đồng cấp từ bên ngoài; khi khối lượng công việc vượt năng lực nhân sự hiện có (ví dụ giai đoạn cấp phép xây dựng và vận hành nhà máy điện hạt nhân đầu tiên); khi muốn học hỏi kinh nghiệm quốc tế và đối chiếu với chuẩn mực quốc tế.

Thứ ba là các nguyên tắc bảo đảm tính độc lập khi dùng tổ chức TSO bên ngoài theo IAEA. Trước hết, cơ quan pháp quy hạt nhân phải giữ quyền quyết định cuối cùng, TSO hoặc chuyên gia chỉ cung cấp ý kiến kỹ thuật, báo cáo tham vấn; quyết định pháp quy (cấp phép, phê duyệt, chế tài…) chỉ do cơ quan pháp quy hạt nhân đưa ra.

Đồng thời, phải tránh xung đột lợi ích. Theo đó, không sử dụng chuyên gia/TSO có liên hệ trực tiếp với chủ đầu tư, nhà thầu hay tổ chức vận hành. Cần có cơ chế rà soát tính độc lập của TSO. Trong trường hợp của Việt Nam, nếu TSO thuộc Viện Năng lượng nguyên tử Việt Nam thì Cục An toàn bức xạ và hạt nhân không được sử dụng để thẩm định, đánh giá an toàn và an ninh hạt nhân cho dự án lò nghiên cứu mới của Viện. Tuy nhiên, Cục có thể sử dụng TSO của Viện để thẩm định, đánh giá an toàn và an ninh hạt nhân cho dự án điện hạt nhân do Tập đoàn Điện lực Việt Nam và Tập đoàn Dầu khí Việt Nam là chủ đầu tư.

Bên cạnh đó, cần xây dựng năng lực kỹ thuật nội bộ đủ. Cơ quan pháp quy hạt nhân phải có đủ năng lực kỹ thuật nội bộ để: xác định cần hỗ trợ cái gì; hiểu, kiểm tra, và đánh giá lại báo cáo của bên ngoài; không “sao chép nguyên văn” ý kiến bên ngoài.

Về chuyển giao và tích lũy năng lực kỹ thuật, mỗi lần sử dụng hỗ trợ kỹ thuật bên ngoài phải gắn với nhiệm vụ đào tạo - chuyển giao tri thức để nâng dần năng lực nội bộ cho cơ quan pháp quy hạt nhân. Mục tiêu cuối cùng là cơ quan pháp quy hạt nhân có thể tự chủ được trong dài hạn.

Nguyên tắc tiếp theo là minh bạch và trách nhiệm giải trình: phải công khai phạm vi và vai trò của tổ chức hỗ trợ kỹ thuật bên ngoài. Giữ nguyên cơ chế giải trình của cơ quan pháp quy hạt nhân, không được “đổ trách nhiệm” sang cho tổ chức hỗ trợ kỹ thuật bên ngoài.

Như vậy, cơ quan pháp quy hạt nhân muốn thực sự độc lập thì không chỉ cần khung pháp lý, mà còn phải có TSO nội bộ đủ mạnh. Do đó, ở hầu hết các quốc gia có điện hạt nhân phát triển, cơ quan pháp quy hạt nhân đều đã xây dựng hoặc gắn với các tổ chức TSO nội bộ mạnh.

Ví dụ, Cơ quan pháp quy hạt nhân Hoa Kỳ có TSO nội bộ là Văn phòng Nghiên cứu pháp quy hạt nhân; Cơ quan pháp quy hạt nhân Nga Rostechnadzor cũng có TSO nội bộ là Trung tâm Khoa học và kỹ thuật an toàn bức xạ và hạt nhân; Cơ quan pháp quy hạt nhân Pháp có TSO nội bộ là Viện Bảo vệ bức xạ và an toàn hạt nhân; Cơ quan pháp quy Hàn Quốc có TSO nội bộ là Viện An toàn hạt nhân Hàn Quốc và Viện An ninh hạt nhân…

Các nước bắt đầu phát triển điện hạt nhân trên thế giới cũng tuân theo xu thế này. Tuy nhiên, ở giai đoạn đầu vẫn buộc phải dựa vào các tổ chức TSO quốc tế do năng lực trong nước hạn chế, nhưng song song vẫn phải xây dựng TSO nội bộ mạnh để về lâu dài bảo đảm sự độc lập.

Xây dựng năng lực TSO nội bộ mạnh của cơ quan pháp quy hạt nhân có ý nghĩa rất lớn trong việc bảo đảm tính độc lập thực chất; giữ tri thức hạt nhân trong nước, không bị lệ thuộc hoàn toàn vào tư vấn nước ngoài; tích lũy năng lực lâu dài giúp quốc gia có khả năng tự giám sát, tự điều chỉnh khi chương trình điện hạt nhân mở rộng; tăng uy tín quốc tế. Vì vậy, Việt Nam muốn phát triển điện hạt nhân bền vững thì cần sớm xây dựng một TSO nội bộ đủ mạnh của cơ quan pháp quy hạt nhân theo thông lệ quốc tế. Đề án nâng cao năng lực cho Cục An toàn bức xạ và hạt nhân đang được xây dựng cần phải bao gồm nội dung rất quan trọng này.

PGS.TS. Vương Hữu Tấn, nguyên Viện trưởng Viện Năng lượng nguyên tử Việt Nam