Vụ 3 thiếu niên được 'mách nước' đi cướp: Sự thiếu hụt nghiêm trọng về nhận thức pháp luật

3 thiếu niên và tang vật. Ảnh: CAGL

Vào ngày 14/2, Công an huyện Gia Lâm (Hà Nội) tạm giữ 3 thiếu niên, cùng 16 tuổi, cư trú ở quận Long Biên và huyện Gia Lâm, để điều tra hành vi Cướp tài sản.

Trước đó, tối 10/2, các thiếu niên này đi trên một xe máy đi dọc các con phố ở huyện Gia Lâm nhằm tìm "con mồi" để cướp tài sản. Khoảng 22h30, nhóm này chặn xe máy của cô gái 19 tuổi, dí dao vào cổ đe dọa, cướp một điện thoại iPhone 11 Pro. Khoảng 23h05 cùng ngày, nhóm lại chặn xe một thiếu niên 16 tuổi cướp điện thoại iphone 11.

Ngày 13/2, công an đã xác định được 3 nghi phạm gây án, thu tang vật là con dao gọt hoa quả. Các thiếu niên khai được các "anh lớn" mách nước đi cướp khi ở tuổi vị thành niên, nếu bị bắt sẽ không bị xử lý, đi tù.

Từ câu chuyện này đã đặt ra các vấn đề về tâm lý tội phạm, về cách thức xử lý tội phạm vị thành niên và nhận thức chung pháp luật trong xã hội.

Luật sư Đỗ Ngọc Thanh. Ảnh: NVCC

Phóng viên Báo Phụ nữ Việt Nam đã trao đổi cùng luật sư Đỗ Ngọc Thanh, Chi hội trưởng Chi hội luật sư, Hội Bảo vệ Quyền Trẻ em TPHCM, xoay quanh các vấn đề này.

Phóng viên: Theo luật sư, vì lý do gì, dựa vào điều gì mà các "anh lớn" lại mách cho 3 thiếu niên đó việc vi phạm pháp luật "bị bắt sẽ không bị xử lý, đi tù"?

Luật sư Đỗ Ngọc Thanh: Vấn đề này không phải tự nhiên mà có. Các "anh lớn" không bịa đặt một cách vô cớ mà có thể đã tìm hiểu và dựa vào những quy định trong Bộ luật Hình sự. Theo Điều 12 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017), người từ đủ 14 đến dưới 16 tuổi chỉ phải chịu trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm rất nghiêm trọng do cố ý hoặc tội phạm đặc biệt nghiêm trọng. Trong khi đó, tội cướp tài sản theo quy định tại Điều 168 Bộ luật Hình sự là tội rất nghiêm trọng hoặc đặc biệt nghiêm trọng, tức là vẫn thuộc diện bị xử lý hình sự. Tuy nhiên, nếu hành vi chưa đủ mức độ "rất nghiêm trọng", có thể không bị truy cứu trách nhiệm hình sự.

Mặt khác, đối với người dưới 18 tuổi, dù có bị xử lý hình sự thì vẫn được hưởng chính sách khoan hồng, với mục tiêu giáo dục, cải tạo thay vì trừng phạt nặng nề như đối với người trưởng thành. Chính sách này thể hiện sự nhân văn của pháp luật, nhằm giúp trẻ vị thành niên có cơ hội sửa sai và tái hòa nhập cộng đồng. Tuy nhiên, cũng từ đây, một số đối tượng đã hiểu sai hoặc cố tình lợi dụng để xúi giục, lôi kéo trẻ em phạm pháp, dựa trên suy nghĩ rằng nếu bị bắt, hình phạt dành cho các em sẽ nhẹ hơn rất nhiều so với người lớn, thậm chí trong một số trường hợp có thể chỉ bị đưa vào trường giáo dưỡng thay vì phải chấp hành án tù.

Thực tế này đã tạo ra một lỗ hổng nghiêm trọng trong nhận thức về pháp luật. Khi gia đình, nhà trường và xã hội không có sự giáo dục đầy đủ, không trang bị cho trẻ kiến thức pháp lý cần thiết, thì ngay lập tức sẽ có những "thầy giáo đường phố" thay thế, hướng dẫn chúng theo cách riêng của họ. Những đứa trẻ đáng lẽ được bảo ban, định hướng đúng đắn lại trở thành công cụ của các nhóm tội phạm, sa ngã vào con đường vi phạm pháp luật mà không ý thức được hậu quả. Đây chính là điều đáng báo động và cần có những giải pháp mạnh mẽ để ngăn chặn từ gốc rễ.

Phóng viên: Vậy 3 thiếu niên đó sẽ phải đối mặt với hình phạt cao nhất nào?

Luật sư Đỗ Ngọc Thanh: 3 thiếu niên này sinh năm 2009, tức là đến thời điểm thực hiện hành vi phạm tội vào năm 2025, các em đều đã đủ 15 tuổi nhưng chưa đủ 16 tuổi. Theo quy định tại Điều 12 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017), người trong độ tuổi này chỉ phải chịu trách nhiệm hình sự đối với các tội rất nghiêm trọng do cố ý hoặc tội đặc biệt nghiêm trọng. Trong vụ việc này, tội cướp tài sản được quy định tại Điều 168 Bộ luật Hình sự và được xác định là tội phạm rất nghiêm trọng hoặc đặc biệt nghiêm trọng, tùy vào mức độ nguy hiểm của hành vi. Do đó, cả 3 thiếu niên đều bị truy cứu trách nhiệm hình sự.

Khung hình phạt đối với hành vi này sẽ phụ thuộc vào tính chất, mức độ vi phạm. Nếu hành vi của các em có tổ chức, sử dụng hung khí nguy hiểm hoặc gây thương tích cho nạn nhân, có thể bị áp dụng Khoản 2 Điều 168 Bộ luật Hình sự với mức án từ 7 đến 15 năm tù. Trong trường hợp hành vi nghiêm trọng hơn, chẳng hạn gây hậu quả đặc biệt nghiêm trọng hoặc được thực hiện theo phương thức có tổ chức chuyên nghiệp, mức án có thể được áp dụng theo Khoản 3 hoặc Khoản 4 Điều 168, với hình phạt cao hơn.

Tuy nhiên, do các đối tượng chưa đủ 16 tuổi, theo quy định tại Điều 101 Bộ luật Hình sự, mức hình phạt cao nhất áp dụng cho người từ đủ 14 đến dưới 16 tuổi không được vượt quá 12 năm tù; nếu là tù có thời hạn thì mức hình phạt cao nhất được áp dụng không quá một phần hai mức phạt tù mà điều luật quy định.

Như vậy, xét về mặt lý thuyết, 3 thiếu niên này có thể phải đối mặt với mức án cao nhất là 12 năm tù nếu tòa án xác định hành vi thuộc khung hình phạt nghiêm khắc nhất của Điều 168 Bộ luật Hình sự. Tuy nhiên, trên thực tế, do các bị cáo đều là người chưa thành niên, tòa án có thể xem xét áp dụng các hình phạt nhẹ hơn hoặc thay thế bằng các biện pháp giáo dục, cải tạo phù hợp với chính sách xử lý người chưa thành niên, tùy vào mức độ vi phạm cũng như thái độ ăn năn, hối cải của các em.

Phóng viên: Trường hợp thiếu niên vi phạm như thế nào, ở độ tuổi nào thì chỉ bị xử phạt hành chính?

Luật sư Đỗ Ngọc Thanh: Theo quy định của pháp luật, thiếu niên vi phạm pháp luật chỉ bị xử phạt hành chính trong một số trường hợp nhất định, tùy vào độ tuổi và tính chất hành vi vi phạm. Điều 5 Luật Xử lý vi phạm hành chính 2012 (sửa đổi, bổ sung 2020) quy định rằng người từ đủ 14 đến dưới 16 tuổi chỉ bị xử phạt hành chính đối với các hành vi vi phạm hành chính do lỗi cố ý, còn nếu vi phạm hình sự thì vẫn phải chịu trách nhiệm hình sự đối với các tội rất nghiêm trọng hoặc đặc biệt nghiêm trọng. Trong khi đó, trẻ em dưới 14 tuổi không bị xử phạt hành chính hay hình sự mà chỉ có thể bị áp dụng các biện pháp giáo dục, quản lý tại địa phương hoặc đưa vào trường giáo dưỡng.

Trong thực tế, các trường hợp mà thiếu niên từ đủ 14 đến dưới 16 tuổi có thể bị xử phạt hành chính thường bao gồm những vi phạm chưa đến mức bị truy cứu trách nhiệm hình sự. Chẳng hạn, nếu một thiếu niên trộm cắp tài sản nhưng giá trị tài sản dưới 200 triệu đồng và không thuộc các trường hợp tăng nặng theo Điều 173 Bộ luật Hình sự, hành vi này sẽ chỉ bị xử phạt hành chính. Tương tự, các hành vi gây rối trật tự công cộng nhưng chưa đến mức bị truy cứu hình sự, vi phạm giao thông hoặc vi phạm các quy định về phòng, chống tệ nạn xã hội cũng có thể chỉ bị xử phạt hành chính.

Như vậy, đối với trẻ em dưới 14 tuổi, dù có vi phạm pháp luật thì cũng không bị xử phạt hành chính mà chỉ bị giáo dục, quản lý. Còn đối với người từ đủ 14 đến dưới 16 tuổi, nếu hành vi vi phạm không thuộc nhóm tội rất nghiêm trọng hoặc đặc biệt nghiêm trọng, thì có thể chỉ bị xử phạt hành chính. Trong khi đó, người từ đủ 16 tuổi trở lên sẽ bị xử phạt hành chính như một người trưởng thành và có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự theo quy định của pháp luật.

Lê Văn Luyện phạm trọng tội khi chưa đủ 18 tuổi

PV: Đã có vụ án hình sự nghiêm trọng như Lê Văn Luyện trong vụ thảm sát tiệm vàng Ngọc Bích tại Bắc Giang (khi phạm tội Luyện 17 tuổi, 10 tháng, 6 ngày), bản án của Luyện nhận là 18 năm tù. Như vậy cần có sự truyền thông về pháp luật như thế nào để trẻ ở tuổi vị thành niên hiểu thấu đáo hơn về sự răn đe cũng như khoan hồng của luật pháp?

Luật sư Đỗ Ngọc Thanh:Vụ án Lê Văn Luyện xảy ra vào năm 2011 là một minh chứng rõ ràng cho thấy lỗ hổng nhận thức pháp luật trong giới trẻ. Dù gây ra một vụ thảm sát nghiêm trọng, Luyện chỉ bị kết án 18 năm tù do chưa đủ 18 tuổi, theo chính sách khoan hồng dành cho người chưa thành niên. Điều này từng gây tranh cãi trong dư luận và đặt ra vấn đề về việc giáo dục pháp luật sớm để thanh thiếu niên hiểu rõ ranh giới giữa đúng và sai, cũng như mức độ răn đe và khoan hồng của pháp luật.

Việc truyền thông pháp luật cần thực tế và dễ tiếp cận hơn, thay vì chỉ dừng lại ở những bài giảng lý thuyết. Trong trường học, giáo dục pháp luật nên được lồng ghép với các vụ án điển hình để học sinh hiểu rõ hậu quả pháp lý của từng hành vi. Trên mạng xã hội, nơi giới trẻ tiếp cận thông tin nhiều nhất, cần có những video ngắn, phân tích tình huống pháp lý cụ thể để truyền tải thông điệp mạnh mẽ hơn. Ngoài ra, chính quyền và lực lượng chức năng cần tổ chức các buổi tuyên truyền, mời những người từng phạm tội khi chưa đủ 18 tuổi chia sẻ về cuộc sống sau khi ra tù để cảnh tỉnh học sinh.

Bên cạnh đó, vai trò của gia đình là vô cùng quan trọng. Nhiều bậc phụ huynh vẫn nghĩ rằng con mình sẽ không bao giờ vi phạm pháp luật, nhưng nếu không giáo dục con đúng cách, xã hội sẽ dạy thay theo cách nghiệt ngã hơn. Phụ huynh cần chủ động trang bị kiến thức pháp luật cho con, giúp con hiểu rằng dù ở độ tuổi nào, vi phạm pháp luật vẫn phải chịu trách nhiệm, và đôi khi một sai lầm có thể phải trả giá suốt đời. Chỉ khi gia đình, nhà trường và xã hội cùng chung tay, việc ngăn chặn tội phạm vị thành niên mới thực sự hiệu quả.

Phóng viên: Theo luật sư, có nên thực tế hóa từ các vụ án ngoài đời để đưa vào các Phiên tòa giả định hay không và vì sao?

Việc đưa các vụ án thực tế vào phiên tòa giả định là một phương pháp giáo dục pháp luật hiệu quả, giúp thanh thiếu niên hiểu rõ hơn về trách nhiệm pháp lý và hậu quả của hành vi phạm tội. Khi trực tiếp đóng vai thẩm phán, kiểm sát viên, luật sư hay bị cáo, học sinh sẽ cảm nhận rõ hơn sự nghiêm minh của pháp luật, thay vì chỉ tiếp thu lý thuyết khô khan. Đặc biệt, những vụ án có sự tham gia của người chưa thành niên sẽ giúp các em nhận thức rõ rằng dù ở độ tuổi nào, vi phạm pháp luật vẫn phải chịu trách nhiệm.

Phiên tòa giả định không chỉ tác động đến học sinh mà còn giúp phụ huynh và xã hội hiểu rằng việc giáo dục pháp luật từ sớm là vô cùng quan trọng. Nhiều cha mẹ chủ quan nghĩ rằng con mình sẽ không bao giờ phạm tội, nhưng thực tế đã chứng minh điều ngược lại. Khi tận mắt chứng kiến phiên tòa giả định, họ sẽ nhận ra rằng nếu không dạy con cái về pháp luật, xã hội sẽ có những "thầy giáo đường phố" làm thay điều đó theo cách méo mó và nguy hiểm hơn nhiều.

Bên cạnh đó, phiên tòa giả định giúp xóa bỏ quan niệm sai lầm rằng "trẻ em thì không thể bị đi tù". Dù pháp luật có chính sách khoan hồng, nhưng nếu phạm tội rất nghiêm trọng và đặc biệt nghiêm trọng, người chưa thành niên vẫn bị xử lý nghiêm khắc. Việc thực tế hóa pháp luật qua những tình huống sống động này qua các phiên tòa giả định không chỉ giúp trẻ ý thức hơn về hành vi của mình, mà còn góp phần nâng cao nhận thức pháp luật cho toàn xã hội, hạn chế tình trạng tội phạm vị thành niên ngay từ gốc rễ.

Phóng viên: Xin cảm ơn luật sư về cuộc bàn luận này!

Đinh Thu Hiền (thực hiện)