Việt Nam cần chuyển mình sang một cấu trúc phát triển mới

Tính chung năm 2024, tăng trưởng GDP của Việt Nam ước đạt 7,09% với các chỉ số về công nghiệp, xây dựng, dịch vụ, xuât khẩu… đều rất tươi sáng. Kinh tế Việt Nam đã có nền tảng tích cực cho giai đoạn phát triển mới. Dẫu vậy, để nền kinh tế tăng trưởng 2 con số như Thủ tướng đề ra, cần có những giải pháp quyết liệt, hiệu quả, căn cơ hơn nữa. Để làm rõ vấn đề này, Tạp chí Kinh tế Môi trường đã có cuộc trao đổi với PGS.TS Trần Đình Thiên, nguyên Viện trưởng Viện Kinh tế Việt Nam.

PGS.TS Trần Đình Thiên.

Thưa PGS.TS Trần Đình Thiên, giờ phút này chúng ta đã bước qua nửa năm 2025. Giờ là lúc nhìn lại sơ bộ, ông có thể đưa ra nhận định về nền kinh tế nước nhà trong năm qua và thời gian tới?

PGS.TS Trần Đình Thiên:

Chắc chắn điều đầu tiên có thể nói, đó là nền kinh tế Việt Nam đã thành công, rất thành công trong năm 2024. Điều này được thể hiện qua các chỉ số mà Cục Thống kê đã đưa ra nên tôi không nêu chi tiết. Tuy nhiên, có thể điểm ra như thế này: Xuất nhập khẩu của chúng ta đạt kỷ lục; thu hút FDI cũng đạt kỷ lục; thu ngân sách Nhà nước cũng kỷ lục dù đã miễn, giảm, hoãn thuế khoảng 197.000 tỷ đồng. Trong khi đó lạm phát được kiểm soát và các chính sách tài khóa được đảm bảo ổn định… Tôi cho rằng đó là những kỷ lục của kỷ lục bởi 2024 chúng ta đã trải qua cơn bão số 3 cũng mạnh kỷ lục! Khi đó nhiều nhận định cho rằng sẽ khó mà gượng dậy được bởi thiệt hại quá nặng nề. Nhưng điều kỳ diệu vẫn luôn xảy ra. Quý 3 và 4 nền kinh tế khởi sắc, thuộc nhóm ít các nước tăng trưởng cao trong khu vực và thế giới, giúp GDP cả năm đạt 7,09%. Tôi cho rằng đây là con số rất đáng khích lệ. Bước sang năm 2025, Quốc hội đặt mục tiêu tăng trưởng 6,5-7%. Trong khi đó, Chính phủ đặt dự kiến ít nhất 8-10% trong điều kiện thuận lợi.

Đã sắp qua 2 quý năm nay, theo ông mục tiêu tăng trưởng 2 con số có khả thi?

Tuyệt đối khả thi! Tôi có thể khẳng định như vậy. Cách đây 20 năm, tôi từng nói với một vị lãnh đạo cao cấp rằng: Việt Nam có thể duy trì tăng trưởng 2 con số nhiều năm chứ không chỉ một vài năm để lấy thành tích cho oai, thậm chí có thể đạt 15-20%. Điều này mang tính khả thi! Nhìn sang Trung Quốc, nền kinh tế của họ lớn như vậy mà cũng tăng trưởng 2 con số trong nhiều năm. Hàn Quốc còn khó hơn ta nhiều, ngày xưa làm gì có vốn đầu tư nước ngoài vào nhiều như Việt Nam mà cũng tăng trưởng hơn 10% trong nhiều năm.

Chúng ta đi sau, có thể học kinh nghiệm từ họ nhưng lại chưa làm được, thấy tăng trưởng 6-7%/năm là nổi lên lòng tự hào rồi, trong khi giảm tốc tăng trưởng trong dài hạn lại là xu thế nổi bật. Hiện tại, năng lực giúp chúng ta vượt lên kiểu như vậy còn rất lớn. Chỉ cần giải phóng các nguồn lực đó bằng cách thay đổi cơ chế phân bổ chúng thì GDP tăng trưởng hai con số trong nhiều năm là hoàn toàn khả thi. Tôi xin lấy mấy ví dụ đơn giản. Lãi suất của Việt Nam cao gấp đôi lãi suất vay quốc tế suốt mấy chục năm, nếu đưa mặt bằng lãi suất trong nước bằng với thế giới thì tăng trưởng GDP sẽ được đẩy lên mạnh mẽ. Thêm nữa, chi phí giao dịch ở Việt Nam quá cao, làm doanh nghiệp Việt không thể lớn và khó cạnh tranh hiệu quả phát triển và vòng quay của vốn.

Một dự án phải mất 3-5 năm để hoàn tất các thủ tục, trong khi ở nước ngoài, thời gian chỉ khoảng 1-2 năm. Hai năm đó làm phát sinh chi phí vốn, chi phí nhân công và chi phí tiếp khách… Giảm được những thứ này thì ICOR giảm mạnh, tức hiệu suất sử dụng vốn sẽ tăng "đột biến". Chưa kể tình trạng tắc nghẽn nghiêm trọng kinh niên trên các thị trường – nguồn lực (vốn, đất đai, lao động, …). Rồi chuyện các dự án hạ tầng lớn chậm trễ trong nhiều năm, nếu được đẩy nhanh tiến độ thì đóng góp vào tăng trưởng cũng rất lớn. Nếu chúng ta gỡ được những chuyện như thế thì không có lý gì mà nền kinh tế không thể tăng trưởng lên 2 chữ số kéo dài nhiều năm.

Tuy nhiên, vấn đề quan trọng hơn số lượng là đẳng cấp phát triển. Nếu cứ chăm chăm đầu tư vào những dự án có giá trị gia tăng thấp, năng suất lao động thấp thì dù có to cũng không thay đổi được đẳng cấp, không tạo ra sự nhảy vọt về tăng trưởng trong tương lai. Tôi ví dụ trạng thái của chúng ta giống như con kiến, nếu tăng mạnh thì cũng chỉ thành kiến càng thôi, những bước chân của con kiến ngắn lắm. Tốc độ bước chân của con kiến có thể rất nhanh, nhưng tốc độ đua tranh của con kiến với những con khác, vi dụ như con thỏ hay con ngựa thì kém lắm.

Trong quá trình đua, chúng ta phải làm sao để tự biến mình, ví dụ, từ con kiến thành con ngựa, chứ không thể chỉ nỗ lực tăng tốc con kiến. Tức là Việt Nam phải chuyển mình sang một hệ giá trị gia tăng khác, một cấu trúc phát triển mới để mỗi bước đi, mỗi phần trăm tăng trưởng sẽ gấp ba, gấp bốn lần một phần trăm tăng trưởng của thế hệ trước, lúc đó mới giải quyết được vấn đề.

Một góc thành phố Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh.

Hệ giá trị gia tăng mà ông vừa nêu, chuyển đổi xanh có phải là giải pháp trên lộ trình kiến tạo nền kinh tế bền vững?

Đúng vậy. Tôi cho rằng thách thức của thời đại hiện nay chính là việc tích hợp 3 quá trình: chuyển đổi thị trường, chuyển đổi số và chuyển đổi xanh. Đây là một yêu cầu khó khăn với điều kiện thực thi khắt khe và tính bất khả thi cao.

Rõ ràng so với các quốc gia phát triển khác trên thế giới, Việt Nam có xuất phát điểm thấp yếu và tụt hậu hơn nhiều. Chưa kể, quy trình chuyển đổi kinh tế thị trường vẫn còn chưa hoàn thành. Nền kinh tế vẫn còn nhiều nguy cơ và thách thức.

Vì thế, việc chuyển đổi từ “khát vọng nâu” sang “khát vọng xanh” đòi hỏi Việt Nam phải có những cách tiếp cận mới để tránh nguy cơ bị loại khỏi cuộc đua chuyển đổi xanh toàn cầu. Và những nguyên tắc tiếp cận mới để Việt Nam có thể hiện thực hóa được giấc mơ “phát triển xanh”, biến nền “kinh tế nâu” thành nền “kinh tế xanh”, trước tiên, đó là cần xác định các thách thức cấp quốc gia ở đúng tầm, đúng sức. Sau đó mới là bước áp dụng các nguyên tắc tiếp cận cụ thể.

Vậy những nhiệm vụ nào cần ưu tiên để có thể chuyển đổi xanh thành công, thưa ông?

Trong quá trình phát triển xanh, chuyển đổi xanh, những nhiệm vụ cần được Việt Nam ưu tiên phải kể tới các tiêu chuẩn, hệ giá trị sống xanh; các thể chế phục vụ và hỗ trợ phát triển xanh. Ngoài ra, nhiệm vụ xanh hóa cơ cấu kinh tế, hướng tới nền kinh tế tuần hoàn và đô thị hóa theo định hướng xanh và thông minh cũng được ưu tiên.

Để thực hiện được nhiệm vụ xanh hóa nền kinh tế, những ưu tiên cho ngành năng lượng sạch, nông sinh thái xanh, lâm nghiệp xanh, giao thông xanh, du lịch lịch xanh, giáo dục - y tế xanh, thị trường tín chỉ carbon, tín dụng xanh… là không thể thiếu.

Cuối cùng, để quy trình chuyển đổi xanh được diễn ra trơn tru, mượt mà và theo đúng lộ trình, việc giáo dục nhận thức và tuyên truyền về biến đổi khí hậu và chuyển đổi xanh cho từng cá nhân, tổ chức, doanh nghiệp là điều hết sức cơ bản và quan trọng. Chỉ khi mỗi người trong chúng ta nhận thức được rõ ý nghĩa của quá trình chuyển đổi xanh thì việc thực thi mới sớm trở thành hiện thực.

Với các nguyên tắc tiếp cận mới, cần biến thách thức quốc gia thành cơ hội doanh nghiệp và lợi ích xã hội; sử dụng sức mạnh cộng hưởng giữa toàn cầu với dân tộc, giữa nhà nước với doanh nghiệp và cộng đồng xã hội; trao quyền, tạo điều kiện, chịu trách nhiệm, khuyến khích người chiến thắng; chế tài quốc gia, đồng thuận dân tộc, trụ cột doanh nghiệp, động lực trí tuệ.

Nếu thực hiện được chuyển đổi xanh, tôi tin rằng nền kinh tế Việt Nam trong năm 2025 và các năm tiếp tới sẽ đạt mức tăng trưởng cao, bền vững.

Trân trọng cảm ơn PGS.TS Trần Đình Thiên

Minh Thành (thực hiện)